پرسش و پاسخ در مورد دریای خزر
حمید علیزاده لاهیجانی
۱- نخستين سازه هاي مهم در درياي خزر كدام است؟
دیوار در بند و ديوار گرگان كه در زمان ساسانيان براي جلوگيري از يورش اقوام خزر بنا شد.
۲- در چه زماني ارتباط آبي درياي خزر با درياهاي آزاد براي كشتيراني برقرارشد؟
در سال ۱۸۴۶ نخستين كشتي تجاری هلندي وارد ولگا شد.
۳- آيا ارتباط آبي رودخانههاي ولگا از طريق كانال ولگا - دن به درياي سياه و كانال ولگا به درياي بالتيك باعث افزايش تراز آب خزر خواهد شد؟
نه، زيرا دريچه هاي تعبيه شده روي كانال ها امكان جريان آب از درياهاي آزاد به ولگا را مانع مي شود.
۴- آيا اگر يخ هاي قطب شمال ذوب شود، جريان آب در ولگا و به دنبال آن تراز آب افزايش مي يابد؟
نه، زيرا قطب شمال اقيانوس است و ذوب يخ در اقيانوس نميتواند تراز دریاچه محصور در خشكي را متأثر کند.
۵- آيا حوضه ي آبريز خزر داراي يخسار دايمي است، كه با ذوب آ ن ها تراز آب افزايش يابد؟
يخسار دايمي در حوضه ي آبريز درياي خزر به جز در قله هاي البرز و قفقاز وجود ندارد. يخسار هاي موجود حدود 50 کیلومتر مکعب حجم دارند که از نظر مقدار اهميت زیادی برای تراز آب خزر ندارند.
۶- آيا فرآيندهاي زمين شناختي مانند گلفشان هاي بستر خزر ، فعاليت هاي كوهزايي يا گسل ها مي توانند سبب تغيير تراز آب شوند؟
اهميت فرآيندهاي زمين شناختي در زمان هاي كوتاه ناچيز است و مجموع مقادير آن ها كمتر از يك ميليمتر در سال است.
۷- آيا برداشت آب از درياي خزر و انتقال آن به مناطق كويري باعث كاهش تراز آب خزر ميشود؟
مقاديري که اکنون در ترکمنستان و قزاقستان برداشت می شود و مقاديري كه در طرح های توسعه پيش بيني شده، داراي اهميت كمي بر روي تراز آب خزر است.
۸- آيا برداشت آب از رودخانه هاي منتهي به خزر در كشورهاي ساحلي باعث كاهش تراز آب خزر ميشود؟
آري، سالانه حدود ۴۳ كيلومتر مكعب از آب رودخانهها در حوضه ي آبريز خزر مصرف مي شود. مساحت درياي خزر اكنون حدود ۳۷۶۰۰۰ كيلومتر مربع است. در صورتي كه آب در رودخانههاي حوضهي آبريز خزر مصرف نشود، تراز آب خزر بنا به برخی تخمین ها حدود يك متر بالاتر خواهد آمد. اما میزان بالا آمدن بر حسب رژیم تبخیر در خزر در حد چند سانتیمتر در سال خواهد بود تا پس از مدتی ( دو دهه یا بیشتر) تثبیت خواهد شد. اما عملا رساندن مصرف آب به حالت ۷۰ سال پیش (پیش از ساخت سدهای بزرگ) غیرواقع بینانه است. اکنون مصرف آب در رودخانه های ورودی به خزر جنوبی تقریبا معادل مصرف آب در رودخانه ورودی به خزرمیانی و شمالی(از جمله رودخانه ي ولگا) است. مصرف آب در مجموع حوضه آبریز خزر در چهل سال گذشته تثبیت شده است، در حالی که در بخش شمالی مصرف آب کاهش داشته در بخش های جنوبی حوضه آبریز خزر افزایش یافته است.
۹- آیا اگر همه سدهای ولگا تخلیه شوند، تراز آب خزر بالا می آید؟
مجموع حجم سدهای ولگا پس از ساخت حدود ۱۸۰ کیلومتر مکعب بود که با پرشدن با رسوب اکنون به ۸۰ کیلومتر مکعب کاهش یافته است. با فرض این که مساحت خزر اکنون سی صدو هفتاد و شش هزار کیلومتر مربع باشد و با فرض این که همه سدهای ولگا پر باشد، با تخلیه آب سدها به سوی خزر تراز آب باید ۲۰ سانتیمتر افزایش یابد. اما در سال ۲۰۱۶ میلادی حدود همین مقدار آب نسبت به ۲۰۱۵ از ولگا وارد خزر شد و تنها ۵ سانتیمتر تراز خزر افزایش یافت. دلیل عمده آن هم افزایش تبخیر در سال های اخیر در دریای خزر است. حجم مفید سدهای ولگا و میزان اثرگذاری آن بر تراز خزر اکنون قابل توجه نیست.
۱۰- آيا ورود آب به خليج قره بغاز و ديگر خليجهاي شرق خزر باعث كاهش تراز آب مي شود؟
آري ، شرق خزر آب و هواي بياباني دارد و ورود آب به خليج ها باعث تبخير آب و كاهش تراز آب مي شود. در صورتي كه تراز آب بسيار پايين بيايد ارتباط برخي خليج ها مثل قره بغاز با خزر قطع مي شود و از آن پس اثر گذار نخواهد بود. در شمال¬شرق خزر دره هاي عميقي وجود دارد كه اگر تراز آب خزر بسيار بالا بيايد به درياي خزر متصل خواهند شد و خود به عنوان حوضه هاي تبخيري عمل خواهند كرد كه باعث تعادل در تراز آب خزر خواهند شد.
۱۱- آيا امكان ورود آب از حوضهي درياي سياه و درياچه ي آرال به خزر وجود دارد ؟
نه ، تحقيقات روي آ ب هاي زير زميني ورودي به درياي خزر چنين چيزي را نشان نداده است. در گذشته رودخانه آمودریا که اکنون به دریاچه آرال می ریزد، به سوی دریای خزر منحرف و موجب افزایش تراز خزر شد. اما در شرایط امروز امکان چنین انحرافی وجود ندارد.
۱۲- آيا در زمان شوروي حوضه هاي جانبي درياي خزر با كانال به هم وصل شدند ؟
نه، در دههي هفتاد و اوايل دههي هشتاد ميلادي قرن گذشته طرح بزرگي در شوروي مطالعه شد كه مي خواستند توسط كانال و تونل رودخانه هاي حوضه هاي آبريز درياي خزر، درياچه ي آرال، سيبري، درياي بالتيك، قطب شمال و درياي سياه را به هم وصل كنند. همه ي مطالعات و محاسبات مهندسي طرح انجام شده بود. اما به دليل مشكلات اقتصادي شوروي و مطرح شدن مشكلات زيست محيطي آن، اين طرح مسكوت ماند.
۱۳- آيا تراز آب خزر مي تواند آن قدر بالا بيايد كه تا مراكز استان هاي ساحلي برسد؟
در كوتاه مدت امكان پذير نيست.
۱۴- اثرات تراز آب خزر تا پاي كوه هاي البرز ديده مي شود، چگونه تراز آب دوباره به آن حد نمي رسد؟
شرايط آب و هوايي گذشته و رودخانه هاي ورودي به خزر با شرايط كنوني متفاوت بود. امكان تغيير سريع اين شرايط وجود ندارد. به طور مثال در گذشته آمودريا به درياي خزر مي ريخت ولي اكنون به درياچهي آرال میريزد. همچنين فرض مي شود كه در گذشته يكي از رودخانه هاي سيبري از طريق قزاقستان و تركمنستان به درياي خزر مي ريخته است (رودخانه ي فرضی اوز بوي). تغييرات ناشي از كوهزايي باعث انحراف اين رودخانه ها شده است. پس از ذوب شدن یخ های آخرین عصر یخبندان، بخشی از آب حاصل از ذوب یخ ها از ناحیه اروپایی روسیه و اسکاندیناوی به سوی جنوب سرازیر شد و از طریق ولگا وارد خزر شد که تراز آب خزر را حدود ۷۵ بالا آورد. اکنون چنین يخسارهایی وجود ندارد، به علاوه پس از ذوب یخ ها، زمین های منطقه ارتفاع گرفتند و برخی رودخانه ها به سوی دریای بالتیک و قطب شمال منحرف شده اند.
۱۵- محدود هي نوسان تراز آب خزر در آيند هي نزديك چه قدر است ؟
در طي حدود ۳۰۰۰ سال گذشته كه تمدن هاي انساني در پيرامون خزر توسعه يافته اند تراز آب خزر تا حدود ۵ متر پایینتر و ۸ متر بالاتر از تراز امروزی نوسان داشته است. در طی اندازه گیری های دستگاهی در یک صد و پنجاه سال گذشته تراز آب خزر حول دو تراز(مبنای بالتیک) ۲۶- و ۲۸- نوسان داشت، در شرايط كنوني نيز نوسان تراز در اين محدوده محتمل است. در صورتی که اثرات تغییر اقلیم در اقیانوس اطلس شمالی باعث ضعیف شدن شدید گلف استریم شود، آنگاه بارش در حوضه خزر کاهش یافته و اثرات آن نیز به صورت کاهش بیشتر تراز نمایان خواهد شد.
۱۶- آيا درياي خزر ميتواند سرنوشتي مانند درياچهي آرال و درياچه ي اروميه پيدا كند و كم كم خشك شود؟
سرنوشت همه ي اقيانوس ها، درياها و درياچه ها چنين است. میلیون ها سال قبل درياي خزر به همراه درياي سياه و درياي مديترانه جزو اقيانوس تتيس بود كه اكنون خشكيهاي گسترده بين آن ها ظاهر شده است. زماني درياي مديترانه به كلي خشك شد (حدود پنج ميليون سال پيش). اما اين رويدادها در زمان كوتاه بروز نميكند. اكنون درياي خزر با ميزان آبي كه توسط كشورهاي ساحلي از رودخانه هاي آن برداشت مي كنند خشك نميشود.
۱۷- آیا در تراز فعلی تالاب های ساحلی خزر خشک می شوند؟
در تراز کنونی و در تراز پایین مشابه تراز سال ۱۳۵۶ تالاب هایی مانند خلیج گرگان و انزلی به طور طبیعی خشک نخواهند شد، اما از عمق و مساحت آن ها کاسته خواهد شد. مشکل در دخالت انسانی است که ممکن است سبب خشک شدن آن ها در تراز کنونی شوند. فعالیت های انسانی در پیرامون تالاب و در بالا دست باعث ورود مواد مغذی به تالاب ها شده که به تبع آن باعث رشد فزاینده گیاهان تالابی و افزایش بار آلی و به تله افتادن رسوبات و کاهش عمق تالاب می شود. همچنین فرسایش بیشتر حوضه آبریز با کاهش پوشش جنگلی باعث ورود بیشتر رسوبات به تالاب ها شده و سبب کاهش عمق آن ها می شود.
۱۸- در هنگامی که تراز آب خزر در حال کاهش است آیا می توان تالاب های ساحلی خزر در ایران را حفظ یا احیا کرد؟
آری، اما وضعیت هر یک از تالاب ها متفاوت خواهد بود.
- بخشی از تالاب خشک شده گمیشان با کمترین دستکاری قابل احیا است. در عین حال می توان مکانیزم طبیعی تشکیل تالاب در بخش کم عمق دریایی در رو به روی گمیشان را تسهیل کرد که تالاب نوگمیشان تشکیل شود.
- برای خلیج گرگان لازم است آبدهی اکولوژیک رودخانه های ورودی به آن و رودخانه کنار آن (گرگانرود) حفظ شود. همچنین باید از میزان بار مواد مغذی و رسوب از بالا دست کاسته شود. اما منبع اصلی آب خلیج گرگان همیشه از دریای خزر بوده و این تبادل آبی به ویژه از مسیرهای چپقلی و آشوراده باید حفظ شود. با لایروبی یا کندن علف های مسیر آبراه می توان تبادل آب را تسهیل کرد. در مجموع تا موقعی که تراز آب از متوسط تراز بستر خلیج گرگان پایین تر نباشد، خلیج گرگان خشک نخواهد شد، اما ورودی ها آب به خلیج گرگان به ویژه چپقلی نیاز به نگه داری دارند. نقش کانال خوزینی در تبادل آب خلیج گرگان کم است. تا موقعی که تراز آب خزر از تراز بستر آبراه و خلیج گرگان پایین تر نباشد، بخشی از خلیج گرگان حفظ می شود و مساحت و عمق آن وابسته به تراز آب خزر است. درصورت بسته شدن آبراه های خلیج گرگان به دلیل رسوبگذاری یا گذاشتن دریچه روی آبراه ها برای حفظ آب آن، بخش عمده خلیج گرگان خشک می شود و تبدیل به شوره زار می شود. زیرا میزان تبخیر حدود دو برابر میزان بارش است و آبدهی رودخانه ای نمی تواند تبخیر را جبران کند. همچنین زبانه میانکاله ماسه ای و نفوذپذیر است در صورتی که تراز آب خیلی پایین تر رود، نمی توان آب را در خلیج گرگان حفظ کرد و از داخل میانکاله به طرف دریا نفوذ خواهد کرد. پایداری تالاب های غرب خلیج گرگان(لپو-زاغمرز) وابسته به تامین آب از زهکش ها خواهد بود.
- تالاب فریدونکنار: پایداری تالاب وابسته به تامین آب شیرین از پیرامون و بالادست خواهد بود.
- تالاب امیرکلا: پایداری تالاب وابسته به تامین آب شیرین از پیرامون و بالادست خواهد بود.
- تالاب بوجاق: بخشی از تالاب با تامین آب شیرین از پیرامون حفظ خواهد شد.
-تالاب انزلی: بخش عمده تالاب خشک خواهد شد، ارتباط تالاب با دریا یک طرفه می شود، عملا تالاب به جلگه رودخانه ای تبدیل می شود، رودخانه های ورودی به تالاب با فرسایش بستر خود در تالاب، رسوبات را وارد بخش قدیمی بندر انزلی می کنند که به صورت یک دلتا محل تجمع رسوب می شود. به دلیل بارش بالا در منطقه و ورود رودخانه های پر آب به تالاب، بخشی از تالاب حتی با کاهش بیشتر تراز آب حفظ می شود. اما لازم است از ورود بار مواد مغذی و فاضلاب به تالاب جلوگیری شود.
۱۹- آيا در درياي خزر امكان بروز سونامي وجود دارد؟
آري، در درياي خزر امكان بروز امواج بلند مانند سونامي وجود دارد. دليل آن مي تواند رويداد زمينلرزه و زمينلغزه در خزر مياني و گلفشان و زمينلغزه در خزر جنوبي باشد. اما ، وجود برآمدگي آبشوران در زير دريا مانع از گسترش آن مي شود.
۲۰- آيا در درياي خزر آتشفشان وجود دارد؟
نه
۲۱- آیا از آب دریای خزر برای آب شیرین کن بهره برداری می شود؟
آری، نخستین آب شیرین کن در آکتااو (اکنون در قزاقستان) در سال ۱۹۶۸ میلادی در زمان شوروی راه اندازی شد که چند سال پس از فروپاشی شوروی تعطیل گردید. اکنون در ترکمنستان و قزاقستان از آب شیرین کن در ساحل خزر استفاده می شود.
۲۲- آیا استفاده از آب دریای خزر در آب شیرین کن ها سبب کاهش تراز آب خزر می شود؟
نه، میزان آبی که اکنون استفاده می شود و میزان آبی که برای استفاده در دهه آینده برنامه ریزی شده نسبت به حجم دریای خزر بسیار کم است و تغییر تراز آب حاصل از آن کمتر از دقت اندازه گیری تراز آب دریا است ( کاهش تراز حدود یک دهم تا دو دهم میلیمتر در سال).
۲۳- آیا ورود پساب حاصل از آب شیرین کن ها سبب شور شدن دریا می شود؟
نه، با میزان پساب فعلی و برنامه ریزی شده برای دهه آینده تغییر شوری در دریای خزر محسوس نخواهد بود ( افزایش شوری در حدود یک صدهزارم واحد در سال).
بسته به چگونگی آب گیری و برگشت پساب می تواند اثر محسوس محلی داشته باشد و سبب تخریب محیط زیست منطقه آبگیری و منطقه برگشت پساب شود.
۲۴- چه مخاطرات مهمي درياي خزر را تهديد ميكند؟
مخاطرات زيست محيطي ناشي از فعاليتهاي انساني بزرگترين تهديد براي درياي خزر است. ورود مواد آلاينده به ویژه پلاستیک و مواد مغذی به دريا و فعاليت انساني غير آلاينده مثل ماهي گيري بي رويه، تغيير دهانه ي رودخانه ها، شکار در تالاب ها و جلوگيري از تخم ريزي طبيعي ماهيان و از بین بردن یکپارچگی بوم سامانه خزر (جنگل- جلگه-رودخانه -تالاب-دریا) از مهمترين مشكلات زيست محيطي خزر است.
۲۵- چه کار هایی انجام بدهیم تا دریای خزر دست کم مانند گذشته دارای ساحلی زیبا و دریا نیز سرشار از ماهی باشد؟
همه شهر و نقاط مسکونی، صنعتی و تجاری باید دارای سامانه جمع آوری، تصفیه و بازیافت فاضلاب و زباله باشند، همزمان مردم نیز در حفظ پاکیزگی سواحل و رودخانه ها همکاری کنند. همه بنادر سامانه جمع آوری پسماند از شناورها داشته باشند تا در دریا رها سازی نشود.
رودخانه های ساحلی برای تکثیر طبیعی ماهیان بهسازی شود، از صید بی رویه و خارج از فصل جلوگیری شود،
از شکار پرندگان جلوگیری شود. یکپارچگی چند منطقه در ساحل از دریا تا جنگل ایجاد شود.
با انجام کارهای فوق پس از چند سال نتیجه عملی و مثبت آن را در ساحل و دریا خواهیم دید. ممکن است گفته شود که این کار باید در همه سواحل خزر انجام شود، آری درست است. اما میزان زباله ای که در ساحل ایران در دریای خزر می بینیم در کمتر جایی از ساحل دریای خزر دیده می شود. البته در سواحل جمهوری آذربایجان مناطق بسیار آلوده وجود دارد که نیاز به توجه جدی دارد. اما حجم زباله و فاضلاب ورودی به ساحل ایران و نوع شکار و صید قاچاق در ساحل ایران از پدیده های بسیار نامناسب هستند که لازم است مدیریت جدی در این زمینه ها اعمال شود.