Mangroves

مقدمه

اصطلاح مانگرو به گیاهان منفرد رویشگاه مانگرویی اطلاق می شـود در حالیکـه جنگـل مـانگرو، مـرداب مانگرو یا جنگل جزر و مدي یا مانگال[1] معرف تمام اجتماعاتی است کـه به ­وسـیله ایـن گیاهـان شـکل گرفتـه انـد. مانگروها گیاهان گلدار خشکی زي هستند که به علت عدم توانایی در رقابت با سایر گونه­ هاي گیاهان در خـشکی به ساحل دریا روي آورده ­اند؛ و با تحمل شرایط زیستی دشوار حد فاصل دریـا و خـشکی، بلامنـازع در ایـن منطقـه چیرگی یافته اند، به طوری که در گستره تحت اشغال مانگرو هـا کمتـر گیـاهی قـادر بـه رقابـت بـا آنها اسـت (دانـه کار، 1374).

گیاهان موجود در این بوم ­سازگان­ ها مجموعه اي از گیاهان هالوفیت و مقاوم به نمک دریا می باشـند کـه از درختان و درختچه هاي مختلف، نخل ها، اپی فیت­ها، بوته ­ها، علف ها، و سرخس­ های زمینـی تـشکیل شـده اند (مجنونیان و میراب زاده، 1381)

جنگل ­های مانگرو زیستگاه ­های موجود در نواحی ساحلی در کمربند مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری محسوب می­شوند (شکل 1-1). این جنگل­ ها نه به خشکی تعلق دارند و نه به دریا، بلکه بوم­ سازگان­هایی هستند با شرایط اکوتونی؛ که در گذرگاه آب و خشکی سازگاری پیدا کرده اند.  این گیاهان هالوفیت­ های اختیاری هستند و معمولا در آب و خاک شور بهتر رشد می­ کنند.

شکل 1-1 نقشه جهانی از مساحت جنگل­های مانگرو در کشورهای مختلف دنیا

اجتماعات گیاهی مانگرو در محیط هایی به رشد و ادامه زندگی می­ پردازند که شوري آن بـالا اسـت، جزر و مدهاي مکرر محیط را فرا می­ گیرد، گاه طوفان هاي شدید رخ می­ دهد، متوسط دمـاي سـالانه بـالا اسـت و شرایط بی هوازي در بستر رویشگاه وجود دارد در چنین شرایطی اغلب گونه گیـاهی خـاص رویـشگاه ­های خشک توانایی سازگاري ندارند. 

مانگروها مشتمل بر انواع گونـه­ های درختـی و درختچـه ­اي اصـلی و شـمار زیادي از گیاهان چوبی و غیر چوبی همراه، بوم، سازگان ­هاي پایدار در سـواحل به وجود آورده ­اند. فرایند­های فیزیولوژیکی که به مانگروها اجازه می ­دهد در محیطـی دائمـاً در حـال تغییر به حیات خود ادامه دهند، در میان گیاهان منحصر به فرد است. مانگروهـا بایـد بـا اثـرات خـشک کننـدگی خورشید و باد، عدم تعادل اسمزي ناشی از شوري بالاي آب دریـا، کمبـود اکـسیژن و خـاك اشـباع از آب مقابلـه می­ کنند همچنن باید قادر به تحمل اثر جزر و مد، امواج شدید و نوسانات روزانه و فـصلی درجـه حـرارت باشـند. در پاســخ بــه چنــین محیطــی، مانگروهــا ســازگاري­ هــاي ویــژه اي را بــراي اســتقرار، رشــد و تولیــد مثــل کــسب کرده اند. زنده زایی و شبه زنده زایی, تولید ریشه هاي تنفسی و سازوکارهاي شوري زدایی آب دریا به این اجتماعات گیاهی قدرت سازگاري در رویشگاه هاي غرقاب با آب شـور داده است (دانه­ کار، 1380). همچنین با دارا بودن برگ هـای گوشتی، کوتین ضخیم، کوچک بودن سـطح بـرگ­ هــا، و فــرورفتن روزنــه­ هــا در اپیــدرم، در مقابــل عوامــل دمــا و تبخیــر ســازگاري یافته اند (صفیاری، 1381).

مانگروها دارای ویژگی­های تخصصی مانند ریشه­های تنفسی بیرون از خاک، ساختارهای ساقه­ای  پشتیبان، برگ­های ترشح کننده نمک، پتانسیل آبی پایین و غلظت بالای نمک درون یاخته ای به منظور حفظ روابط آبی مناسب و پروپاگول­های زنده زایی هستند که به وسیله آب پراکنده می شوند. 

همه گونه­ های مانگرویی به جز یکی نهاندانه هستند ) گیاه Acrostichum، سرخسی از تیره  Pteridaceae است که جزو مانگروها است(. بنابراین، زیستگاه های مانگرویی مربوط به دوران جدید هستند و یک گروه ژنتیکی محسوب نمی شوند بلکه واحدهای اکولوژیک هستند. 17 سرده از مانگروها تنها در زیستگاه ­های مانگرویی زندگی می کنند (  Acrostichum, Aegialitis, Aegiceras, Avicennia, Bruguiera, Camptostemon, Ceriops, Conocarpus, Kandelia, Laguncularia, Lumnitzera, Nypa, Osbornia, Pelliciera, Rhizophora, Scyphiphora, Sonneratia) و 15 سرده دیگر جزو گیاهان غیرمانگرویی هستند. این گروه شامل Acanthus, Barringtonia, Brownlowia, Crenea, Cynometra, Diospyros, Dolichandrone, Excoecaria, Heritiera, Mora, Muellera, Pavonia, Pemphis, Tabebuia, Xylocarpus می باشد.

منشا، پراکنش و تکامل مانگروها

مانگروها، از حدود 50 میلیون سال پیش و شاید پیش از آن در زمین حضور داشته اند (Duke, 1995). برای نمونه، منشا سرده Avicennia به زمان بازشدن اقیانوس اطلس یعنی تقریبا 100 میلیون سال پیش برمی گردد. گونه های سرده هایی مانند ریزوفورا و اویسنیا از 50 تا 55 میلیون سال پیش به طور گسترده پراکنده شده اند (در آن زمان دریای تتیس، که یک دریای استوایی کم عمق و پر از مرجان­ها و جزایر بوده. به سرعت در حال بسته شدن بود.). در آن دوران قطعات بزرگ قاره ای در دنیا در حال حرکت بوده اند. به نظر می رسد فرایند جابجایی قاره­ ها نقش اساسی در تعیین تنوع و نوع مانگروهای امروزین و پراکنش جهانی آنها داشته است. مانگروها از یک منشا یکسان تکامل نیافته ­اند. اما این گیاهان سازگاری­ های مشابهی را نشان می دهند.   

پراکنش آنها، بوسیله بدنه­ های بزرگ آبی و خشکی محدود شده است. چهار مانع اصلی در اطراف جهان که پراکنش زیستمندان نواحی ساحلی را محدود می­ کنند شامل: قاره های آفریقا و اوراسیا، قاره ­های آمریکای شمالی و جنوبی،  اقیانوس ­های اطلس شمالی و جنوبی و اقیانوس آرام شرقی می­ باشد. تاثیر نسبی هر کدام از این موانع، بسته به تاریخ زمین شناسی، توانایی پراکنش/استقرار، و زمانبندی نمو تکاملی گونه های مرتبط متفاوت است. دو مانع که به نظر می رسد طی دوره زمانی زمین شناختی اخیر موثر بوده است قاره های آفریقا و اوراسیا و نیز اقیانوس آرام بوده است.  براین اساس گونه های مانگرویی، همراه با دیگر ساکنان ساحلی نواحی گرمسیری به دو نیمکره جهانی به نام اطلسی- آرام شرقی [AEP] و هندو- آرام غربی [IWP] تقسیم شده اند. مساحت این دو ناحیه کم و بیش مساوی به نظر می رسند و هر یک سطح یکسانی از مانگروها را پوشش می دهند. علاوه بر این هر یک مراکز پراکنش دارند و دارای سرده های مانگرویی مشترک مانند Rhizophora، Avicennia و Acrostichum هستند.  AEP  گونه ها و سرده­ های کمتری دارد. متنوع ترین فلور مانگرویی در  IWP قرار دارد و این فلور بین دو مانع قرار دارد. بر اساس وجود گونه ها، هر کدام از این نواحی، به سه زیر منطقه تقسیم می شوند که در شکل 1-3 مشخص شده است.

شکل 2-1: نقشه پراکنش مانگروهای جهان که در آن تنوع گونه ای در نقاط مختلف جهان و نیز تقسیم بندی منطقه ای نشان داده شده است.

چرا مانگروها مهم هستند؟

 مانگروها طیف گسترده ­ای از خدمات اکوسیستمی را ارائه می دهند. این مزایا شامل خدمات تامینی[1] (چوب، فیبر، الوار و سوخت) خدمات تنظیمی ( حفاظت در برابر فرسایش، کنترل سیلاب­ ها، حفاظت در برابر توفان­ ها، تنظیم اقلیم، تنظیم زیستی، کنترل آلودگی­ ها و سمیت­ زدایی)، خدمات پشتیبانی ( تنوع زیستی، تشکیل خاک، چرخه مواد مغذی) و خدمات فرهنگی ( تفریح و تفرج، مراسمات مذهبی، آموزش و ..) می­ شود ( اولین ارزیابی یکپارچه دریایی- ارزیابی اقیانوسی جهانی ).

سیستم ریشه آنها باعث پایداری رسوبات می شود و اجتماعات آنها انرژي امواج را کاهش می دهد. ارزش اقتصادي سالانه مانگروها جهت حفاظت از سواحل و فراهم آوردن خدمات بوم شناختی حدود دویست هزار تا نهصد هزار دلار در هکتار است (Well et al., 2006). این جنگل ها زیستگاه و پناهگـاه شـمار زیـادي از موجـودات زنـده فراهم می کند. مانگروها داراي زیتوده غنی هستند که نسبت به سایر جوامع گیـاهی از جهات مختلف پر بارتر است، بنابراین به عنوان منبـع غـذایی مهمـی در محـدوده اسـتقرار خـود محـسوب مـی شوند (صفیاری، 1381).

ویژگی عمده این بوم­ سازگان ­ها تولید مقادیر زیادي از پوده ها^[3] است که از طریق جریانات جزرومدي در آب­ هاي ساحلی منتشر می شود و منبع مهمی از مواد غذایی محسوب می شوند. مانگروها در زمره غنی­ترین و حاصلخیزترین اکوسیستم هاي دنیـا بـه حـساب مـی آیـد و بـیش از 80درصد میزان صید در کل دنیا وابسته به وجود اکوسیستم مانگرو، مصب­ها و زیـستگاه ­هـاي مرجـانی بـرآورد شده است (عرفانی، 1389).

از لحاظ اقتصادي، قطع درختان مهمترین استفاده از این اکوسیستم ها به حساب می­ آید. به علت این امر بسیاري از مناطق مانگرویی به عنوان جنگل هاي ذخیره گاهی مدیریت می شوند تا از باززایی آنها کسب اطمینان شود. نرخ تخریب تالاب هاي مانگرو در برخی از مناطق گرمـسیري بـه علـت فعالیـت­هـاي انـسانی از جمله گسترش سریع پرورش میگو براي صادرات افزایش یافته است که نگرانی زیست محیطی قابل تـوجهی را در میـان مردم و دوستداران طبیعت ایجاد کرده است (Pillay 2004).

 طی پنجاه سال گذشته، تقریبا یک سوم از جنگل هاي مانگرو در جهان از دست رفته اند، اما بسیاري از مطالعات نرخ تخریب این زیستگاه­ ها را  کمتر نشان می­ دهد. فشار بالاي جمعیت در مناطق ساحلی منجر به تبدیل بسیاري از جنگل هاي مانگرو به دیگر استفاده ها مانند احداث سازه ­ها، آبزي پروري، کشت برنج و تولید نمک شده است(FAO, 2003)   .  به علاوه تقاضا براي محصولات چوبی این جنگل­ ها رو به افزایش است. مطالعات بسیاري دلالت بر کاهش وسعت مانگروها در گذر زمان دارند. به طور کلی مانگرو­ها نسبت به انواع گوناگونی از آشفتگی هاي محیطی  آسیب پذیر می باشند آنها گیاهانی حساس به تشکیل لجن یا رسوب­ گذاري شدید، ایستابی، آبگیري آب هاي سطحی و مهم­تر از همه نفت می باشند. این آسیب­ ها جذب اکسیژن را از طریق تنفس کاهش داده و موجب افزایش نرخ مرگ و میر مانگروها می­ شوند. 

جنگل­های مانگرو غالبا نوعی ناحیه­ب ندی[4] را نشان می­ دهند که در حفاظت از سواحل بسیار موثر هستند به نحوی که اجتماعات مختلف دارای ساختارهای نوساقه ­ای و ریشه ­ای متفاوتی هستند (شکل 1-2). ساختارهای هوایی و تراکم مانگروها برای تضعیف امواج مهم هستند و بین گونه ­های مانگرو متفاوت هستند.

شکل 1-3 منطقه بندی اجتماعات مانگرو

جنگل ­های مانگرو ایران

رویش­هاي مانگرو در ایران در جنوب کشور و در سواحل خلیج فارس و دریاي عمان در مناطق متعددي حد فاصل مدارهاي ˈ11 °25، ˈ 52 ° 27عرض شمالی گسترش یافته اند که ساحل سه استان سیستان و بلوچستان، هرمزگان و بوشهر از خلیج گواتر در سیستان و بلوچستان تا بردخون در بوشهر را شامل می شود [شکل 1-5]. عمده جنگل­ هاي مانگرو در ایران از یک گونه به نام حرا    Avicennia marina تشکیل شده اند و تنها در منطقه سیریک گونه چندل (Rhizophora mucronata)  نیز دیده می­ شود.

[1] -Mangal