درباره دریای خزر

 
حمید علیزاده لاهیجانی

درياي خزر به عنوان بزگترين حوزه آبي داخل خشكي در مرز قاره آسيا و اروپا واقع است كه اكنون 5 كشور ساحلي جمهوري اسلامي‌ ايران، جمهوري آذربايجان، فدراسيون روسيه، قزاقستان و تركمنستان پيرامون آن قرار مي‌گيرند. درياي خزر فاقد ارتباط هيدرولوژيك با درياهاي آزاد است، گرچه كشتيراني از طريق رودخانه ولگا و سپس كانال به درياي آزوف (و سپس درياي سياه) و همچنین ولگا به درياي بالتيك صورت مي‌گيرد. بسياري از ویژگی های درياي خزر (مانند مساحت، حجم، ژرفا، طول خط ساحلی) با نوسان تراز آب تغيير مي‌كنند از اين رو ذكر اين مشخصات بايد با ذكر تراز آب درياي خزر همراه باشد، با اين دليل در بسياري از منابع علمي و نقشه‌ها مشخصات درياي خزر در تراز 28- متر تنظيم شده‌اند که منظور 28 متر پایین تر از تراز دریای بالتیک (مبنای نقشه برداری در شوروی و کشورهای منشعب از آن) است. بيشترين ژرفــاي درياي خزر 1025 متر (واقع در خزر جنوبي) و ميانگين ژرفاي آن 208 متر است. توزيع ژرفا و مساحت هر ناحيه در تراز آب بسيار متفاوت است.
بيشترين مساحت بستر دريا مربوط به ژرفاي تا 100 است (62%) و بيشتر ين حجم آب دريا در ژرفاي 100 تا 600 متر قرار مي‌گيرد. نسبت مساحت خزر شمالي، مياني و جنوبي به كل مساحت دريا به ترتيب عبارت است از 3/24% و 4/36% و 3/39%. بيشينه ژرفاي درياي خزر در بخش‌هاي شمالي، مياني و جنوبي به ترتيب 25، 788 و 1025 متر و ميانگين ژرفاي آنها 4/4، 192 و 345 متر است. نسبت حجم آب دريا در بخش‌هاي شمالي، مياني و جنوبي به كل حجم آب دريا به ترتيب مساوي است با 5/0%، 9/33% و 6/65%. دیده می شود که 65 درصد آب دریا در بخش جنوبی و تنها نیم درصد آب دریا در بخش شمالی قرار دارد.
بيش از 130 رودخانه كوچك و بزرگ به درياي خزر مي‌ريزد كه رودخانه‌هاي بزرگ عمدتاً در سواحل شمالي و رودخانه‌هاي كوچك در سواحل باختري و جنوبي پراكنده‌اند. رودخانه ولگا بزرگترين رودخانه حوضه آبريز درياي خزر است و به تنهايي حدود 80 درصد آب ورودي به دريا را تأمين مي‌كند. میانگین آبدهی ولگا به دریای خزر حدود 250 کیلومترمکعب در سال است. رودخانه سفيدرود با ميانگين آبدهي حدود 4 كيلومتر مکعب در سال بزرگترين رودخانه  در ساحل ايران محسوب مي‌شود.
تراز آب دریای خزر به دلیل تغییر در میزان آب ورودی و آب خروجی از آن  تغییر می کند. مهمترین منابع ورود آب به دریای خزر رودخانه ها و بارش روی دریا است. در بین آن ها رودخانه ولگا بیشترین سهم را دارد. تنها راه خروج آب از دریا تبخیر سطحی (از سطح دریا و خلیج های آن) است. در سال های اخیر با گرم شدن هوا و گرم شدن آب لایه سطحی به همراه تغییر رژیم باد روی خزر، میزان تبخیر سالانه از میزان ورود آب به دریای خزر بیشتر شده که سبب کاهش تراز آب شده است. بر روی رودخانه های ورودی به دریای خزر از حدود 70 سال پیش سد های متعددی احداث شده است. مجمع حجم اولیه سد ها حدود 212 کیلومتر مکعب بود که بخش زیادی از آن ها با رسوب پر شده و اکنون حجم مفید آن ها حدود 100 کیلومترمکعب است.  و از این حجم حدود 80 کیلومترمکعب به ولگا اختصاص دارد. سالانه حدود 43 کیلومتر مکعب آب در رودخانه های حوضه آبریز خزر مصرف می شود. این مقدار در زمان افزایش تراز آب و کاهش تراز آب وجود داشته است. نقش مصرف آب در تغییر تراز آب خزر قابل توجه نیست.

مقالات

نوسان آب دریای خزر و اثرات آن

پرسش و پاسخ در مورد دریای خزر 

نگاهی گذرا در مورد بیلان آب و تراز آب دریای خزر