نشست علمی «تبیین ظرفیت ها و راهبردهای تحقیقات در جنوبگان و رونمایی از کتاب«سفر به جنوبگان،قاره یخی» برگزار شد

نشست علمی-تخصصی «تبیین ظرفیت ها و راهبردهای تحقیقات در جنوبگان» به همراه رونمایی از نخستین کتاب «سفر به جنوبگان، قاره یخی» با حضور دکتر محمدرضا شکری عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی، دکتر سمیه نهاوندیان عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس (کاوشگران ایرانی که سفر تحقیقاتی به جنوبگان و شمالگان را تجربه کرده اند) و همچنین دکتر مرتضی توکلی رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی، دکتر حسین فرجامی رئیس مرکز ملی تحقیقات جنوبگان، اساتید دانشگاه ها و مراکز پژوهشی، دانشجویان و علاقمندان به این موضوع، چهارشنبه 10 آبان 1402 به صورت حضوری در محل پژوهشگاه و مجازی برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه، در آغاز این نشست دکتر مرتضی توکلی به اهمیت جنوبگان از ابعاد مختلف اشاره کرد و اظهار داشت: پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی به عنوان کانون اصلی مطالعات جنوبگان، حوزه هایی را که می تواند برای کشور مهم و دستاورد و نقش فزاینده ای با توجه به ظرفیت های علمی خود داشته باشد، معرفی کند. وی به تاسیس مرکز ملی تحقیقات جنوبگان در این پژوهشگاه از سال ۱۳۹۲ اشاره و خاطرنشان کرد: این مرکز در سال های گذشته و از زمان تاسیس با فراز و نشیب هایی مختلفی روبرو بوده است.

توکلی یادآور شد: پژوهشگاه در سه محور اساسی گام‌هایی را برای تحقیقات در این زمینه انجام داده است؛ محور اول ابلاغ مصوبه‌ای به دانشگاه‌های کشور برای حمایت از پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و رساله‌های دکتری است که در زمینه جنوبگان نوشته می‌شوند. بر اساس این مصوبه از پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد با مبلغ ۱۰ میلیون و رساله‌های دکتری با مبلغ ۲۰ میلیون تومان حمایت مالی می‌شود.وی محور دوم را تقدیر از افرادی که در زمینه مستندسازی دستاوردهای گذشته فعالیت کرده‌اند عنوان کرد و گفت: امروز از دکتر شکری، نویسنده کتاب «سفر به جنوبگان قاره یخی» و دیگر افراد فعال در این زمینه تقدیر می‌شود. محور دیگر نیز برگزاری کارگاه‌های آموزشی با حضور پیشکسوتان این حوزه است

بر اساس معاهده جنوبگان مصوب ۱۹۵۹ میلادی، جنوبگان با مساحت بیش از ۳۴ میلیون کیلومتر مربع، تمام محدوده جنوبی‌تر از عرض جغرافیایی ۶۰ درجه نیمکره جنوبی را در بر می‌گیرد که شامل قاره قطب جنوب، اقیانوس جنوبی، صفحات یخی، آب‌ها و جزایر واقع در این منطقه است. قاره قطب جنوب پنجمین قاره از نظر وسعت با مساحت حدود ۱۴ میلیون کیلومتر مربع است که بیش از ۳۰ درصد از ناحیه جنوبگان را در بر می‌گیرد.

متخصصان حقوق بین‌الملل و جغرافیای سیاسی بر این باورند که قطب‌های زمین، به‌ویژه جنوبگان (قاره قطب جنوب و اقیانوس جنوبی) به عنوان اولویت‌های جدید قدرت‌های جهانی برای تملک و اثرگذاری سیاسی و اقتصادی در آینده دنیا مطرح شده‌اند. 

بیش از ۴۰ کشور جهان به دلیل درک اهمیت این منطقه و برای دستیابی به منافع علمی، اقتصادی و سیاسی جنوبگان، مراکز ملی تحقیقات قطبی را در کشورهای خود تاسیس کرده‌اند. این مراکز بر روی زمینه‌های علمی بسیار وسیعی نظیر اقیانوس‌شناسی، فیزیک اتمسفر، هواشناسی، اخترشناسی، یخ شناسی، زیست‌شناسی، مطالعات حقوقی، اجتماعی و سیاسی و بسیاری دیگر ازشاخه‌های علوم فعالیت می‌کنند.

در دومین سخنرانی این نشست، دکتر حسین فرجامی جنوبگان را منطقه زیر مدار ۶۰ درجه بر اساس معاهده قطب جنوب در سال ۱۹۵۹ دانست و افزود: از دید علمی مرز بین آب های سرد اقیانوس جنوبی و آب های گرم تر شمالی به عنوان مرز جنوبگان شناخته می شوند. وی قطب جنوب را یکی قاره های جهان دانست که بزرگتر از اروپا است و اظهار داشت: این قاره خشک ترین قاره جهان است که ۹۰ درصد یخ های روی کره زمین را در خود جای داده است که حدود 70 درصد ازآب‌های شیرین سطح کره زمین محسوب می شود. همچنین ۹۸ درصد آن پوشیده از صفحات یخی و پربادترین منطقه جهان شناخته می‌شود.

رییس مرکز ملی تحقیقات جنوبگان با اشاره به اهمیت این منطقه خاطرنشان کرد: یکی از مهمترین ویژگی های این منطقه، کنترل اقلیم و گرمایش زمین است. زیرا این منطقه به دلیل تبادل آب های سرد و گرم  و جریان های اقیانوسی قوی مانع از افزایش بیش از حد دمای  کره زمین می شود. وی دیرینه اقلیم شناسی، رصد توفان های مغناطیسی ناشی از انفجارهای سطح خورشید، ایجاد مطالعات در اعماق فضا، ردیابی ماهواره‌ها، پایه گذاری شبکه های پایش و کنترل از راه دور سامانه تسلیحات و منبع غنی از داده های زمین شناسی، زیست شناسی، فیزیک و شیمی را از دیگر جنبه های اهمیت جنوبگان نام برد.فرجامی در مورد اهمیت تحقیقات در جنوبگان از جنبه اقتصادی اظهار داشت: استحصال توده یخ، مواد فسیلی، مواد شیلات، مواد معدنی و توریسم مهم است. همچنین از جهت مختلف علمی، حقوقی و اقتصادی و دستیابی به فناوری های نوین و ارتباطی حائز اهمیت است.وی با اشاره به آغاز کار کمیته بین المللی علمی تحقیقات جنوبگان در سال ۱۹۵۸ گفت: فعالیت های این کمیته منجر به تدوین معاهده جنوبگان توسط ۱۲ کشور در سال ۱۹۵۹ شد تا ادعای ارضی برخی کشورها در این قاره معلق بماند و کشورهای دیگر هم بتوانند از منافع آن در جهت تحقیقات علمی و اهداف صلح آمیز استفاده کنند.

فرجامی یادآور شد: کشورهای مختلف با تایید و ساماندهی این کمیته علمی می توانند وارد معاهده شوند و تنها راه وارد شدن و پذیرش در معاهده انجام مطالعات تاثیرگذار است که ابتدا به صورت عضو غیرمشورتی و بعد از طی مراحل مختلف به عضو اصلی معاهده تبدیل می شوند. بنابراین فعالیت مستمر، حضور موثر و داشتن برنامه علمی منسجم و پیشرفته در جنوبگان تنها راه دستیابی به این منطقه است. با توجه به همین اهداف دکتر محمدرضا شکری سال ۱۳۷۷ از طرف پژوهشگاه در ماموریتی سه‌ماهه به جنوبگان اعزام شده است.وی با اشاره به تشکیل مرکز ملی تحقیقات جنوبگان در پژوهشگاه در سال ۱۳۹۲ نیز ادامه داد: همزمان کمیته راهبری جنوبگان به دستور وزیر وقت علوم، تحقیقات و فناوری تشکیل می شود و پژوهشگاه در سال ۲۰۱۴ درخواستی برای عضویت به کمیته علمی تحقیقاتی جنوبگان می فرستند و در سی و سومین نشست کمیته در نیوزیلند، بعد از بررسی ها، ایران عضو کمیته علمی تحقیقات جنوبگان می‌شود.

فرجامی تاکید کرد: برنامه‌ تحقیقات ایران در جنوبگان شامل بسترسازی و آغاز فعالیت تحقیقاتی همراه با احداث پایگاه تحقیقات دایمی در جنوبگان با هدف بهره مندی ایران از منافع علمی، اقتصادی و طرح های مختلف در زمینه اقتصادی و حقوقی است. مراحل اجرای احداث پایگاه تحقیقاتی تهیه شده است و بر اساس رصد و بررسی مستندات تحقیقات و تجربیات کشورهای دیگر، احداث پایگاه طی برنامه ای ۵ ساله قابل انجام است. همچنین ارائه طرح جنوبگان به نهادهای تصمیم گیر مانند مجلس شورای اسلامی و مجمع تشخیص مصلحت نظام و گنجاندن موضوعات جنوبگان در موضوعات مورد حمایت  بنیاد ملی علم ایران (صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور) از دیگر اقدامات پژوهشگاه است‌.وی به طرح های تحقیقاتی مشترک پژوهشگاه با دیگر کشورها اشاره کرده و گفت: یک طرح تحقیقاتی با مرکز تحقیقات سنجش از دور نانسن روسیه واقع در سنت پترزبورگ برای بررسی پدیده کم‌فشارهای قطبی در حال انجام است. همچنین کارگاه های آموزشی مختلفی نیز با حضور کارشناسان خارجی در ایران برگزار شده است.

دکتر محمدرضا شکری نویسنده کتاب «سفر به جنوبگان، قاره یخی»، سومین سخنرانی این نشست بود. وی در آغاز سخنانش با اشاره به سفر ۲۵ سال قبل خود به جنوبگان در قالب ماموریت تحقیقاتی و برخی از خصوصیات اقلیمی و جغرافیایی این منطقه اظهار داشت: تنها ۲ درصد از حاشیه قاره جنوبگان و به مدت ۲ ماه در تابستان از برف و یخ خالی است و اکثر ایستگاه های تحقیقاتی در همین منطقه که به نام واحه مشهور است، ساخته شده اند. قاره جنوبگان هم سه بخش شرقی، غربی و شبه جزیره ای دارد.

شکری، در توضیح وضعیت دمای این منطقه گفت: کمترین دمای ثبت شده در جهان ۸۹ درجه زیر صفر بوده که در سال ۱۹۸۳ در منطقه وستوک متعلق به روسیه ثبت شده است. دمای هوا در واحه ها طی تابستان و فقط برای یک یا دو ساعت به بالای صفر می رسد.وی ادامه داد: مشکل اصلی سوزبرف‌هایی است که با سرعت ۳۰۰ کیلومتر در ساعت در این منطقه می وزد و برای پژوهشگران مشکل ایجاد می کند.شکری گفت: کلاهک های یخی نیز در سال تا هزار متر جابه جا می شود، دانشمندان معمولا این حرکت را ثبت می کنند و در سال های اخیر نیز به دلیل تغییرات اقلیم حرکت این کلاهک ها بیشتر شده است.وی در مورد محل پایگاه ها توضیح داد: پایگاه ها روی سرزمین های عاری از یخ احداث شده و چند ایستگاه در سال های اولیه روی سپر یخی ساخته شده اند که معمولا با خطر تخریب روبرو است مانند پایگاه هندوستان که در سال ۱۹۸۵ تاسیس و پنج سال بعد تخریب شد. یخ های دریایی جنوبگان نیز معمولا مشکلی برای حرکت کشتی ها هستند و جبهه یخی جنوبگان مرتب توسط شناورهای تحقیقاتی پایش می شوند.شکری همچنین در مورد تنوع زیستی در این منطقه گفت: ۱۹ گونه پرنده، ۱۴ گونه نهنگ اقیانوس جنوبی، ۶ گونه فک، ۷ گونه پنگوئن و میگوی کریل نیز وجود دارد.

استاد دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به اهمیت پژوهش در منطقه جنوبگان گفت: این منطقه آزمایشگاه طبیعی است، نقش مهمی در تعادل اقلیم و جریانات اقیانوس های جهان دارد، چالش های حقوقی و خاصی برای حضور در این منطقه وجود دارد و کشورهای مختلف ادعای مالکیت در این منطقه دارند که موجب تعارض و رقابت شده اند، همچنین تحقیق در این منطقه به فهم بهتر از محیط زیست منجر می شود.

نویسنده کتاب سفر به جنوبگان، قاره یخی با اشاره به وجود معادن مختلف در این منطقه گفت: زغال سنگ، هیدروکربن، سنگ‌آهن، پلاتین، مس، کروم و اورانیوم در این منطقه وجود دارد ولی به دلیل شرایط آب و هوایی، دسترسی محدود و حفاظت قانونی استخراج معادن مشکل دارد و پروتکل حفاظت از محیط ‌زیست نیز فعالیت معدن‌کاری را در این منطقه ممنوع کرده است.شکری به تاریخچه کشف جنوبگان توسط یک گروه نروژی در سال ۱۹۱۱ اشاره کرد و گفت: محقق نروژی روالد اماندسن در سال ۱۹۱۱ و بعد گروه انگلیسی اسکات در سال ۱۹۱۲ به این منطقه رفتند. امروزه نیز ۷۵ ایستگاه شامل ۴۵ ایستگاه دائم و ۳۰ ایستگاه فصلی تحقیقاتی در این منطقه وجود دارد؛ در حالی که در سال ۲۰۰۶ تنها ۴۰ ایستگاه وجود داشت.

به گفته وی قدیمی ترین ایستگاه در این منطقه در سال ۱۹۰۳ تاسیس شده است، آمریکا در سال ۱۹۵۷ و روسیه در سال ۱۹۵۸ پایگاهی در این منطقه تاسیس کردند. شکری فرصت های پژوهشی در این منطقه را برشمرد و گفت: بررسی تاثیرات اقلیمی بر منابع آب شیرین، شناسایی و استخراج منابع معدنی، همکاری های بین المللی و افزایش سطح آگاهی و توسعه دانش و فناوری از فرصت های پژوهشی این منطقه هستند.وی به تشریح هزینه تاسیس ایستگاه در این منطقه پرداخت و افزود: این موضوع به موقت یا دائم بودن ایستگاه، هدف آن و تعداد محققانی که قرار است در آن مستقر شوند، بستگی دارد. بر اساس گزارش سازمان همکاری های بین المللی جنوبگان، هزینه متوسط احداث یک پایگاه میدانی حدود ۱۰۰ هزار دلار است اما بررسی ها از اقدامات کشورهای دیگر نشان می دهد احداث و نگهداری چنین پایگاهی تا سالی ۱۰ میلیون دلار هم هزینه دارد.شکری در پایان توصیه کرد بهتر است قبل از احداث پایگاه، تحقیقات زیادی در قالب اعزام محققان به جنوبگان انجام شود. همچنین با توجه به برتری پایگاه های متحرک نسبت به پایگاه ثابت، احداث پایگاهی متحرک یا در مجاورت دیگر پایگاه ها بررسی شود.

در ادامه این نشست، دکتر سمیه نهاوندیان؛ عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس در سخنرانی خود اظهار کرد: قطب‌ها نقش مهمی در گرمایش زمین و حفظ تعادل جوی ‏دارند. متأسفانه قطب شمال با نرخی 2 برابر متوسط جهانی در حال گرم شدن است و یخ‌های قطبی درحال نابودی هستند.‏وی ادامه داد: دانشمندان می‌گویند قطب شمال تا سال 2080 خالی از یخ خواهد شد که این بسیار خطرناک است و تبعات وحشتناکی خواهد داشت.

گفتنی است در این مراسم از کتاب «سفر به جنوبگان، قاره یخی» اثر دکتر محمدرضا شکری رونمایی شد و در ادامه از تحقیقات و پژوهش دکتر شکری و دکتر نهاوندیان، و همچنین خدمات و فعالیت های ارزنده دکتر محمدتقی زمانیان و مهندس حسین اردکانی اساتید پیشکسوت حوزه علوم جوی که سال ها عمر خود را صرف مطالعه، تحقیق، پژوهش و آموزش در حوزه علوم جوی نموده اند تقدیر و تجلیل گردید. 

در ادامه نیز از دکتر ابوالفضل صالح، دکتر عبدالمجید نادری، دکتر حسین فرجامی و آقای امین فضل کاظمی بخاطر تلاش های ارزنده شان جهت تحقیق و پژوهش در حوزه علوم جوی و اقیانوسی با اهدای لوح، تقدیر و تجلیل به عمل آمد.در بخش پایانی این نشست جلسه پرسش و پاسخ برگزار شد و طی آن حاضران و شرکت کنندگان مجازی، ضمن ارائه نظرات، پیشنهادات و تجربیات خود، مطالب و موارد گفته شده را مورد بحث و بررسی قرار دادند.

این نشست به همت و تلاش مرکز ملی تحقیقات جنوبگان پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی برگزار شد. دبیر علمی آن را دکتر حسین فرجامی رئیس این مرکز و دبیر اجرایی آن را آقای منوچهر محمدی بر عهده داشتند.