مرکز ملی پیش بینی و هشدار مخاطرات دریایی
مقدمه
نواحی ساحلی خلیج فارس، دریای عمان و دریای خزر و حتی دریاچه های داخلی از دیدگاه های مختلف برای جمهوری اسلامی ایران اهمیت راهبردی دارند. بخش قابل توجهی از استخراج نفت و گاز و خطوط انتقال آن‌ها در مناطق ساحلی و دریایی تمرکز دارد. حدود یک‌چهارم جمعیت کشور در نواحی ساحلی زندگی می‌کنند، مسیر اصلی ترابری کالاها از دریاها می گذرد. بخش بزرگی از آبزیان مصرفی کشور از نواحی ساحلی و دریایی صید می شود و در عین حال سواحل تفرجگاه شهروندان ایرانی هستند. اما سابقه رویداد های سهمگین در محیط های دریایی و ساحلی باید توجه ما را نسبت به مخاطرات اقتصادی، اجتماعی و حتی امنیتی ناشی از آن‌ها جلب کند. کشور ما با داشتن سواحل طولانی دریایی و دریاچه ای تحت تأثیر مخاطرات این محیط ها است. سونامی، جریان‌های شکافنده، خیزاب توفان، امواج مرتفع، نوسان تراز آب، حرکت لکه‌های نفتی و شکوفایی جلبکی از مخاطرات دریایی رایج هستند.
سابقه این رویداد های سهمگین در محیط های دریایی و ساحلی نشان می‌دهد که توجه نسبت به مخاطرات اقتصادی، اجتماعی و حتی امنیتی ناشی از آن‌ها بسیار ضروری است. به‌علاوه فعالیت های دریایی کشور در دهه اخیر به صورت چشمگیری توسعه یافته و بسیاری از فعالیت های اقتصادی در نوار ساحلی در شمال و جنوب تمرکز یافته‌اند.
تجربه رویدادهای مخرب طبیعی در محیط های دریایی در دنیا و همچنین در دریاهای پیرامونی کشور ایجاب می‌کند که سامانه یکپارچه پیش‌بینی و هشدار مخاطرات دریایی در کشور توسعه یابد.
ضرورت پیش‌بینی و هشدار مخاطرات دریایی
پیش‌بینی و هشدار مخاطرات دریایی کم هزینه‌ترین روش در مواجهه با مخاطرات دریایی است. مخاطرات دریایی طیف گسترده ای از مخاطرات فیزیکی و زیستی را در برمی‌گیرد. ویژگی های فیزیکی و هیدرودینامیکی محیط نقش اصلی حتی در چگونگی توزیع مخاطرات زیستی مانند شکوفایی جلبکی دارد. برخی از مخاطرات دریایی علاوه بر اثر گذاری در محیط دریا و سواحل آن، گاه اثر آن‌ها کیلومترها در دل خشکی نیز دریافت می گردد. شرایط اقلیمی در خشکی ها مانند توفان، خشکسالی و سیلاب همه متاثر از چرخه های اقیانوسی و تغییر اقلیم اقیانوسی هستند.
پیش بینی و هشدار مخاطرات دریایی علاوه بر کاهش هزینه های انسانی، اقتصادی و اجتماعی، سمت‌گیری برنامه های توسعه ای را در نواحی ساحلی، دریایی و حتی در مناطق داخلی مشخص می‌کند. از این رو پیش بینی و هشدار مخاطرات دریایی نقش کلیدی در برنامه‌های توسعه ای ایفا می‌کند. شناخت مخاطرات دریایی و ارایه پیش آگاهی های آن، مستلزم حضور و همکاری طیف گسترده ای از متخصصان علوم و فناوری اقیانوسی- جوی است.
فیزیک دریا، زیست شناسی دریا، مدل‌سازی پدیده های دریایی، مهندسی ساحل، مهندسی اقیانوسی، اقیانوس شناسی ماهواره ای، مدیریت داده های دریایی، زمین شناسی دریا، شیمی دریا و ژئوفیزیک دریایی از تخصص‌های اصلی برای ارایه پیش بینی و هشدار مخاطرات دریایی است.
مرکز ملی پیش بینی و هشدار مخاطرات دریایی
پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی پس از بررسی های اولیه در خصوص مخاطرات دریایی در دریاهای پیرامونی کشور و اهمیت انسانی، اقتصادی و اجتماعی مخاطرات دریایی تصمیم گرفت پیش‌بینی و هشدار مخاطرات دریایی را به عنوان یکی از محورهای تحقیقاتی اصلی خور قرار دهد.
این محور تحقیقاتی در قالب برنامه راهبردی در سال 1387 در هیات امنای پژوهشگاه به تصویب رسید و طی نامه 89/15/70336 از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ابلاغ گردید. با گسترش تحقیقات پژوهشگاه در خصوص مخاطرات دریایی اصلی در دریاهای پیرامونی کشور از جمله تغییر اقلیم دریایی، سونامی، جریان شکافنده، موج، حرکت لکه نفتی و مخاطرات زیستی، ضرورت یکپارچه سازی مطالعات و طراحی سامانه هشدار مخاطرات دریایی بیشتر نمایان شد. از این رو پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی تشکیل " مرکز ملی پیش بینی و هشدار مخاطرات دریایی" را به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری پیشنهاد نمود. این مرکز همکاری تنگاتنگی با سازمان مدیریت بحران برای اطلاع رسانی به موقع مخاطرات و کاهش آسیب‌های ناشی از آن دارد.
ماموریت ها
مرکز ملی پیش‌بینی و هشدار مخاطرات دریایی نهادی پژوهشی است که با انسجام بخشیدن به برنامه های با کیفیت بالای خود در قلمرو پژوهش، آموزش و خدمات اجتماعی به نیازهای ملی در زمینه مخاطرات دریایی پاسخگو خواهد بود. ماموریت این مرکز در حوزه‌ی مطالعات دریایی و اقیانوسی مرتبط با پدیده های حدی و مخاطره آمیز برای پیش‌بینی و هشدار به موقع آن‌ها است.
اهداف اصلی مرکز پیش‌بینی و هشدار مخاطرات دریایی
مطالعات بنیادی و کاربردی در قلمرو اقیانوس‌ها و دریاهای پیرامونی به منظور درک و پیش‌بینی رفتار حدی و مخاطره‌آمیز آن‌ها
پیش‌بینی و هشدار مخاطرات دریایی با رویکرد کاهش اثرات زیانبار انسانی، اقتصادی و زیست محیطی آن ها.
ارایه خدمات به جامعه و گسترش آموزش های عمومی و تخصصی و افزایش هم کنشی با نهادها و سازمان‌ها در عرصه‌ی ملی و در صورت ضرورت در عرصه‌ی بین‌المللی.
برنامه‌ها
به‌منظور دستیابی به اهداف تعیین شده در مرکز ملی پیش‌بینی و هشدار مخاطرات دریایی، برنامه‌های مختلفی تدوین شده است که با انجام مرحله نخست آن‌ها سامانه‌ی یکپارچه پیش‌بینی و هشدار مخاطرات دریایی راه‌اندازی می‌شود. این سامانه پاسخگوی پیش‌بینی و هشدار به‌موقع در خصوص مخاطرات اصلی دریایی خواهد بود. برنامه‌های اصلی مرکز ملی پیش‌بینی و هشدار مخاطرات دریای به شرح زیر است:
اندازه‌گیری، مدل‌سازی و پهنه بندی خطر جریان شکافنده
مدل‌سازی سونامی در دریای عمان و دریای خزر و پهنه‌بندی خطر آب‌گرفتگی
اندازه‌گیری، پایش دورکاوی و مدل‌سازی مخاطرات زیستی
اندازه‌گیری، مدل‌سازی و پیش‌بینی حرکت لکه های آلودگی
اندازه‌گیری، مدل‌سازی و پیش‌بینی موج و خیزاب
ارایه آموزش عمومی و تخصصی و توسعه سامانه‌ی اطلاع‌رسانی عمومی به‌منظور افزایش توانمندی ملی در رویارویی با حوادث دریایی
راه‌اندازی سامانه یکپارچه پیش‌بینی و هشدار مخاطرات دریایی
بررسی امکان رویداد حوادث دیگر با توجه به تغییر شرایط محیطی دریایی و پیش‌بینی پذیری و هشدار آن‌ها