مرکز اقیانوس شناسی دریای خزر

معرفی:

دریای خزر به عنوان بزرگترین توده آبی بسته دنیا دارای اهمیت و جایگاه ویژه‌ای در منطقه اوراسیا و جهان می‌باشد که سبب توجه گسترده کشورهای منطقه و فرامنطقه‌ای به آن گردیده است. این دریا و سواحل پیرامون آن دارای اهمیت بسیار زیادی از جنبه‌های راهبردی، زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی (شیلات، گردشگری و حمل و نقل) می‌باشد. بر این اساس مرکز اقیانوس‌شناسی دریای خزر جهت اجرا و گسترش مطالعات دریایی در مجاورت سواحل جنوبی دریای خزر در سال 1387 راه‌اندازی گردید. اندازه‌گیری‌های میدانی، داده‌برداری مستمر، بررسی تغییرات کوتاه‌مدت و بلندمدت پدیده‌های فیزیکی و دینامیکی دریا، اندرکنش جو و دریا، مطالعه ساختارهای شیمیایی، زیستی و زمین‌شناختی از مهمترین اهداف ترسیم شده مرکز می‌باشند.

این مرکز با برخورداری از آزمایشگاه‌ها و تجهیزات پیشرفته نمونه‌برداری و اندازه‌گیری‌های میدانی در زمینه اقیانوس‌شناسی فیزیکی و شیمیایی، و همچنین زیست‌شناسی و زمین‌شناسی دریا و کادر علمی متخصص، توانایی انجام طرح‌ها و پروژه‌های ملی و منطقه‌ای را دارا می‌باشد. مرکز اقیانوس‌شناسی دریای خزر به عنوان یکی از اعضای اصلی اتحادیه دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی دولتی حاشیه دریای خزر در پژوهش‌ها و فعالیت‌های علمی بین‌المللی مشارکت می‌نماید. این مرکز همکاری‌های علمی و پژوهشی ارزشمندی را با دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی و ارگان‌های اجرایی منطقه جهت انجام طرح‌های مشترک دریایی دارا می‌باشد. این مرکز با راه­اندازی کمیته اقیانوس‌شناسی دریای خزر با مشارکت نهادهای اجرایی و تحقیقاتی استانهای ساحلی جنوب دریای خزر سعی در ارائه راه‌کارهای علمی و اجرایی پیرامون مسائل مطرح و روزمره دریای خزر دارد.

درباره دریای خزر:

دریای خزر که به یونانی (Kaspion pelagos) و به لاتین (Caspium mare) نامیده می شود، بزرگترین گستره آبی واقع در قلمرو پنج کشور (فدراسیون روسیه، جمهوری قزاقستان، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان و جمهوری اسلامی ایران) است. رودهای عمده حوضه آبریز دریا خزر عبارتند از: ولگا - اورال- ترک- کورا- سولاک و سفید رود. دریای خزر دارای شکل (L ) وارونه است و از شمال به سمت جنوب کشیده شده است.
شمالی ترین نقطه آن در مختصات جغرافیایی ( E 28 21 29 و N 51 31 59 ) و جنوبی ترین قسمت آن در  (E 27 27 60 و N 21 16 37) قرار دارد. طول این دریا نزدیک به 1220 کیلومتر و پهنای متوسط آن 330 کیلومتر است. طول خط ساحلی آن 7000 کیلومتر و مساحت کل آن 436000 کیلومتر مربع می باشد.

دریای خزر بزرگترین دریاچه در کره زمین است. برخلاف بسیاری از دریاچه ها آب دریای خزر شیرین نیست بلکه لب شور است. هر لیتر از آب این دریا به طور متوسط حاوی 13-10 گرم در لیتر نمک است که موجب می گردد آب آن برای آشامیدن و یا آب رسانی مناسب نباشد. با این وجود، مقایسه آب دریای خزر با آب های اقیانوسی نشان می دهد که میزان شوری دریای خزر 3 مرتبه کمتر از اقیانوس ­ها است.
دریای خزر باقی مانده اقیانوس قدیمی تتیس و یا به صورت دقیق تر، خلیج آن یعنی پاراتتیس است. حدود 60-50 میلیون سال قبل، اقیانوس تتیس به اقیانوس­های اطلس و آرام متصل بود. بتدریج، به علت جابجایی صفحات قاره ای ارتباط خود را با آنها از دست داد، ابتدا با اقیانوس آرام و سپس با اقیانوس اطلس، و تبدیل به یک گستره آبی ایزوله گردید. تاریخ پیچیده شکل گیری دریای خزر ساکنان آن را تحت تاثیر قرار داده است. این دریاچه عظیم را  می توان با استرالیا مقایسه نمود.
دریای خزر بزرگترین منبع آبی محصور در دنیاست که با هیچ کدام از اقیانوس­ ها ارتباط ندارد. دریای خزر در بخش درونی اوراسیا واقع شده و طبیعت جالبی را خلق کرده است. در قسمت شمالی آن بارش برف و یخبندان های سخت و شدید و بخش جنوبی آن دارای پوشش گیاهی است. جمعیتی حدود پنج میلیون نفر در حاشیه ساحلی دریای خزر ساکن هستند. دریای خزر دارای زیبایی فوق العاده بوده و دارای تنوع زیست بوم و منابع طبیعی فراوان است که تاکنون به درستی شناسایی و استفاده نشده اند. این دریا دارای اقلیم ارزشمند و بی همتایی است که گفته می شود گیاهان و جانوران آن بازمانده از دوران کهن هستند. دریای خزر بزرگترین جمعیت ماهیان خاویاری جهان( حدود 90 درصد ) را در خود جای داده است و شامل بیش از 500 گونه گیاهی و 850 گونه جانوری است. دریای خزر مهمترین مسیر مهاجرت و زیستگاه پرندگان آبزی - ساحلی می باشد. در اعماق دریای خزر میدان هایی از نفت و گاز بويژه در جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، شمال غربی قزاقستان و همچنین تعداد زیادی از معادن دیگر وجود دارد. كل منابع نفتي اثبات شده درياي خزر چيزي حدود 16 تا 32 میلیارد بشكه است. اما آنگونه که به بهره برداری از منابع دریای خزر توجه می شود سلامت زیست محیطی آن مورد توجه نیست. دریای خزر حوضه ای فراکشوری است و تغییراتی که در یک نقطه از دریا یا حوضة آبریز آن روی می دهد، اثرات آن توسط کشورهای دیگر نیز دریافت می شود. همچنین دریای خزر حوضة بسته از نظر هیدرولوژیکی است و به دریاهای آزاد راه ندارد، از این رو توان خود پالایی آن بسیار کم است. علی رغم گسترش فعالیت های ترابری دریایی و بهره برداری از ذخایر هیدروکربنی در بستر دریا در طول دهة گذشته، هنوز بخش عمدة مشکلات زیست محیطی خزر ناشی از فعالیت های مستقر در خشکی است. فعالیت های انسانی در حوضة آبریز خزر طیف گسترده ای از فعالیت های کشاورزی، صنعتی، شهری، ترابری و بهره برداری از معادن و هیدروکربن ها را در بر می گیرد.

دریای خزر به علت دارا بودن گونه­ های ماهیان خاویاری در جهان مشهور است. اینها نیز مانند کیسه داران استرالیا به عنوان فسیل­ های زنده مطرح می باشند. خانواده ماهیان خاویاری از حدود 200 میلیون سال پیش، از دوران دایناسورها وجود دارند و در بسیاری از دریاهای باستانی ساکن بوده اند. با این وجود، بعدا در ­ دوران تکامل، به­علت رقابت با ماهیان استخوانی و یا دلایل دیگر، ماهیان خاویاری در سایر مناطق از بین رفتند و تنها به­صورت انبوهی در دریای خزر باقی ماندند. 
یکی از مهم ترین و جدیدترین معضلات این حوضه آبی آلودگی است، به طوری که با ورود سالیانه ۱۲۲ هزار و ۳۵۰ تن انواع آلاینده ها از کشورهای حاشیه دریای خزر به ویژه آلاینده های ناشی از عملیات اکتشاف و استخراج نفت، محیط این دریا را آلوده کرده و گونه‌ های زیستی این دریا را در معرض خطر جدی قرار داده‌ است. در کنار آلودگی ­های روزافزون دریای خزر، ورود و تکثیر گونه های مهاجم مانند شانه­ دار مهاجم (Mnemiopsys leidyi) در آب های خزر طی سال های گذشته ضربه سنگینی بر زیست بوم این دریا وارد کرده است. تکثیر این شانه دار مهاجم که از زئوپلانکتون­ ها تغذیه می‌کند، باعث کاهش چشمگیر جمعیت زئوپلانکتون ­ها که منبع تغذیه ماهی ­های کوچک، خصوصاً کیلکا  شده و  زنجیره غذایی آبزیان را به شدت تحت تاثیر قرارداده است. کاهش ۱۰ برابری ماهی‌های کیلکا در خزر که خود منبع تغذیه آبزیان بزرگتر هستند، باعث افت چشمگیر جمعیت ماهیان خاویاری و فک دریای خزر شده است.
بر این اساس با توجه به اهمیت جغرافیایی و اقتصادی دریای خزر، این پهنه وسیع آبی نیازمند توجه بیشتری می ­باشد. یکی از راه های مراقبت از این زیست بوم بی­ نظیر انجام مطالعات اقیانوس­شناسی و نیز پایش ­های مستمر نواحی ساحلی و فراساحلی آن می باشد تا با شناخت هرچه بیشتر مشکلات و معضلات آن امکان ارائه راهکارهای مناسب جهت بهبود شرایط اکوسیستم دریای خزر فراهم آید.

ناحیه آبی دریا خزر به سه بخش تقسیم می گردد که عبارتند از: خزر شمالی- خزر میانی و خزر جنوبی. 
خزر شمالی دارای کمترین میزان عمق و نیز حجم ناحیه آبی است. مساحت کل آن حدود 28 درصد از کل دریای خزر است اما حجم آن کمتر از 1 درصد می باشد. مساحت این ناحیه از 92750 تا 126596 کیلومتر مربع متفاوت است و متوسط حجم آن کمتر از 900 کیلومتر مکعب می باشد. بستر خزر شمالی کم عمق است. حدود 20 درصد از این ناحیه عمقی کمتر از 1 متر دارد. حداکثر عمق آن 10 متر است. 
مرز خزر میانی در سمت جنوب، خط بین ناحیه جزیره Zhyloi و دماغه Kuuli می باشد. این ناحیه دارای 36 درصد مساحت دریا خزر و حدود 35 درصد از حجم کل دریا است. مساحت خزر میانی  بین 133560 تا 151626 کیلومتر مربع متفاوت است و متوسط حجم آن نیز 26400 کیلومتر مکعب می باشد. قسمت شمالی خزر میانی کم عمق است (کمتر از 20-15 متر).
خزر جنوبی از نظر حجم بزرگترین بخش دریای خزر است (64 درصد) و از نظر سطح نیز 35 درصد از مساحت کل دریا را تشکیل می دهد. مساحت این ناحیه بین 144690 تا 151015 کیلومتر مربع متفاوت است و متوسط حجم آن نیز 48300 کیلومتر مکعب می باشد. این ناحیه عمیقترین بخش دریا خزر است. متوسط عمق آن 325 متر و حداکثر عمق آن در گودالها تا به بیش از 1000 متر نیز می رسد . 
 

برای اطلاعات بیشتر در مورد تغییرات تراز خزر اینجا کلیک کنید.

اولویت های تحقیقاتی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی دریای خزر:

 شناسایی گونه های جانداران ساکن و تازه وارد در اکوسیستم دریای خزر. 
 نماتودهای دریای خزر
 تعیین فراوانی، پراکنش و نیز شاخص های تنوع گونه ای جانداران ساکن در زیست بوم­های آبی.
 انجام مطالعات پایش و ارزیابی اکولوژیک زیست بوم­های دریایی و ساحلی. 
 انجام مطالعات هیدرولوژی و لیمنولوژی زیست بوم­های دریایی و آب شیرین.
 بررسی هیدروشیمی آب‌های ساحلی و فرا ساحلی
 بررسی آلاینده های مختلفی از جمله میکروپلاستیک‌ها، شکوفایی ماکروجلبکی، یوتریفیکاسیون، فلزات سنگین و آلودگی‌های نفتی
 استخراج مواد دارای ارزش اقتصادی بالا از دریا
 توسعه فناوری‌های نوین دریایی
 مطالعات شیمی و آلودگی در محیط‌های رودخانه‌ای و تالابی و نیز در دریاچه‌ها و خلیج گرگان
 بررسی شرایط هایپوکسی و آنوکسی در دریای خزر
 بررسی تراز آب دریای خزر
رسوب‌گذاری
بررسی پدیده‌هایی مانند ادی و جریان شکافنده
جریان‌سنجی
سونامی
سن‌سنجی رسوبات دریایی
مطالعات زیست محیطی پرورش ماهی در قفس

گستره خدمات تحقیقی:
1. مشاوره و اجرای پروژه­های پایش
2. مشاوره و اجرای پروژه­های HSE
3. ارزیابی زیست محیطی زیست بوم­ های ساحلی و دریایی.
4. ارائه خدمات آزمایشگاهی به سایر ارگان­های ذیربط و دانشجویان دانشگاه ­های کشور.
5. برگزاری کارگاه های آموزشی در زمینه روش­های نمونه برداری و آنالیز نمونه ­ها.