اطلس اقیانوس شناسی
اطلس اقیانوس شناسی خلیج فارس و دریای عمان
(نتایج گشت های تحقیقاتی تابستان و زمستان سال 1400 با کشتی کاوشگر خلیج فارس)
خلیج فارس و دریای عمان که در محل تلاقی تمدن های باســتانی قرار گرفته اند، قرن ها شاهد فعالیت بشر بوده اند. با این حال، در زیر پوشش روایتهای تاریخی، دنیایی از پدیده های اقیانوس شناسی شگفت انگیز در انتظار کاوش اســت. این اطلس گواهی بر روحیه همکاری است که از مرزها و رشــته ها فراتر می رود و متخصصان حوزه های مختلف را گرد هم می آورد تا اسرار موجود در زیر امواج نیلگون خلیج فارس و دریای عمان را کشف کنند.
اطلس اقیانوس شناسی خلیج فارس و دریای عمان، شامل نقشه های به دست آمده از جدید ترین داده های برداشت شده در محدوده انحصاری اقتصادی (EEZ )ایران در خلیج فارس و دریای عمان در حوزه محیط زیست و اقیانوس شناسی است. این اطلس مشتمل بر بیش از 160 نقشه و تصویر در 88 صفحه با ابعاد A3 و به زبان انگلیسی ارائه می شود. نقشه ها حاوی اطلاعات جدید و باجزئیات در زمینه های مختلف اقیانوس شناسی فیزیکی (دما، شوری، چگالی، کدورت، اکســیژن محلول، کلروفیل، سرعت صوت، عمق شفافیت، spiciness، مصرف اکسیژن ظاهری)، شیمیایی (مواد مغذی محلول در آب دریا شامل نیترات، فسفات، سیلیکات؛ ذرات معلق در آب، نیتروژن در ذرات معلق، فسفر در ذرات معلق، نسبت نیتروژن به فسفر در ذرات معلق، pH و قلیاییت کل آب، کربن معدنی محلول در آب، مقدار اشباع آراگونیت در آب، کربن آلی موجود در آب)، زیستی (فیتوپلانکتون شامل سیانوباکتری، داینوفلاژله و دیاتوم های شناور در ستون آب، کفزیان ساکن بستر شامل سخت پوستان، نرم تنان، و کرم ها، و گروه پستانداران دریایی مانند دلفین ها)، زمین شناســی (توزیع اندازه ذرات، منشاء، رنگ، جنس، میزان مواد آلی، میزان کربنات و ... در رسوبات سطحی بســتر دریا( و آلودگی در رسوب )فلزات سنگین شــامل: نیکل، کبالت، کروم، مس، روی، آهن، آرسنیک، وانادیوم و سرب؛ آلودگی های آلی شامل: هیدروکربن های آروماتیک چند حلقه ای، بای فنیل های چند کلره، هیدروکربن های نفتی، و نیتروژن کل و فرم های مختلف فسفر در رسوبات سطحی( است که بیش از 42 پارامتر اقیانوس شناسی را مشــتمل می شــود و جدید ترین وضعیت محیط زیستی خلیج فارس و دریای عمان در آب ها و بستر دریا در EEZ ایران را نشان می دهد. از طریق نقشه برداری دقیق و نمایش داده های سال ،1400 این اطلس به عنوان یک منبع ارزشمند و بروز برای سیاست گذاران، محققان، و محافظان متعهد به مدیریت پایدار این آب های حیاتی عمل می کند. آخرین گشت های دریایی تحقیقاتی کامل بین المللی در خلیج فارس و دریای عمان در سال های ،2000 2001 و همچنین 2006 توسط سازمان منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریایی (ROPME )انجام شد. حوزه این سفرهای دریایی شــامل مطالعاتی در مورد آلودگی، زیست شناســی (فیتوپلانکتون، زئوپلانکتون، کفزیان و غیره)، اقیانوس شناســی فیزیکی، و اندازه گیری مواد مغذی و کلروفیل بود. نتایج آنها در قالب گزارش های فنی ROPME منتشر شده است. چندین سال بعد، پایش اقیانوس شناسی خلیج فارس و خلیج عمان از طریق گشت های دریایی تحقیقاتی PGGOOS در سال های 2012 و 2013 میلادی توسط پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی و با یک شناور لجســتیکی متعلق به نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (شناور نایبند) انجام شد. در این مجموعه گشت ها، جمع آوری داده ها در بخش ایرانی خلیج فارس، تنگه هرمز و خلیج عمان در چند مرحله انجام شد. پس از بهره برداری از کشتی تحقیقاتی کاوشگر خلیج فارس توسط پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی ایران در اوایل سال ،2018 9 سفر دریایی تا اوایل سال 2022 در خلیج فارس و دریای عمان انجام شد. این سفرها، که برخی محدود به مناطق کوچکتر، در حالی که برخی دیگر کل منطقه انحصاری اقتصادی ایران (EEZ) را پوشش می دادند، شامل مطالعاتی در زمینه اقیانوس شناسی فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی و زمین شناسی و همچنین آلودگی دریایی بود. از این میان، سفرهای دریایی تحقیقاتی انجام شده با کشتی تحقیقاتی کاوشگر خلیج فارس در تابستان 2021 (گشت 2102PGE، سپتامبر 2021) و زمستان 2022 (گشت 2201PGE، ژانویه تا فوریه 2022( شامل حمایت مالی از توسط صندوق ملی محیط زیســت ایران و همکاری با معاونت محیط زیســت دریایی و تالاب های سازمان محیط زیست بود. این سفرها از نظر تنوع اندازه گیری ها و تعداد ایستگاه های بررسی شده، جامع ترین سفرهای دریایی تحقیقاتی بودند که با کشتی تحقیقاتی کاوشگر خلیج فارس انجام شد. از دهانه اروندرود در خلیج فارس تا چابهار در خلیج عمان در فصول گرم و ســرد، در مجموع 67 ایســتگاه در طول سفر دریایی تابستانی و 76 ایستگاه در سفر زمستانی برای جمع آوری داده ها و نمونه برداری مورد بررســی قرار گرفتند. در طی نمونه برداری و سنجش با شناور کاوشگر خلیج فارس، مسیری بیش از 6000 کیلومتر در طی دو گشت بین ایستگاه های مختلف پیموده شد. پژوهشگران پژوهشگاه به همراه ناظران سازمان حفاظت محیط زیست و همکاران دانشگاهی (علوم فنون دریایی خرمشهر و شهید بهشتی) مجموعا حدود 600 نفر روز طی دو گشت سال 1400 به صورت شبانه روزی بر روی شناور کاوشگر خلیج فارس به کار نمونه برداری و سنجش مشغول بوده اند. حدود 1880 نمونه رسوب از بستر دریا، بیش از 5600 نمونه آب دریا، 281 نمونه جمع آوری شده با تورهای پلانکتونی و 925 سنجش در محل بر روی شناور (مانند پروفیل های CTD ) حاصل این دو سفر دریایی بوده است. 42 نفر شامل اعضای هیات علمی، تکنسین های عملیات میدانی، کارشناسان آزمایشگاه و متخصصان مرکز ملی داده در مدت دو سال فعالیت مستمر، یافته های این سفرهای دریایی را به داده ها، گزارش ها و تحلیل های اقیانوس شناسی خلیج فارس و دریای عمان تبدیل کردند. یافته های این سفرهای دریایی در کنار پایش های ساحلی همزمان، در 3000 صفحه گزارش علمی (27 جلد) تهیه و ارائه شد. اطلس حاضر با هدف جمع آوری ویژگی های اقیانوس شناسی و ویژگی های اکولوژیکی خلیج فارس و خلیج عمان، با توجه به داده های سفرهای دریایی تحقیقاتی سال ،1400 یک منبع بصری و اطالعاتی جامع برای محققان، دانشجویان و همه عالقه مندان به درک پویایی پیچیده این مناطق دریایی مهم ارائه می کند. اعتبار این طرح در بخش فراساحل که منجر به تولید حجم زیادی از داده های جدید اقیانوس شناسی و زیست محیطی از منطقه دریایی جنوبی کشور (دور از ساحل) گردید و اطلس حاضر یکی از محصوالت منتج از انجام آن اســت حدود 5/5 میلیارد تومان اســت که 70 درصد آن توسط پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی و 30 در صد توسط صندوق ملی محیط زیست تامین شده است. شایان ذکر است بعد از سال 2006 که آخرین گشت تحقیقاتی دریایی توسط سازمان منطقه ای ROPME در خلیج فارس و دریای عمان انجام شده بود تا به حال گشت تحقیقاتی با این جامعیت و وسعت در منطقه صورت نپذیرفته و این اطلس را می توان اولین و بزرگترین اطلس اقیانوس شناسی خلیج فارس و دریای عمان نامید که داده های آن به طور کامل توسط پژوهشگران علوم اقیانوس شناسی در داخل کشور و با استفاده از اولین شناور تحقیقاتی ساخت متخصصان ایرانی، تولید شده است. از این رو، برد تبلیغاتی ملی و فراملی این اطلس می تواند کشورهای حوزه خلیج فارس و دریای عمان را بر توانمندی ایران در اجرای مستقل تمام مراحل گشت های اقیانوس شناسی و پایش خلیج فارس آگاه ساخته و منجر به فعال شدن همکاری منطقه ای سازمان ROPME، این بار با نقش محوری ایران، شود که در نهایت گامی موثر در حفاظت از محیط زیست دریایی خلیج فارس و دریای عمان خواهد بود.
اطلس اقیانوس شناسی بخش جنوبی دریای خزر
اطلس اقیانوس شناسی بخش جنوبی دریای خزر شامل اطلاعاتی از پارامترهای اقیانوس شناسی فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی، زمین شناسی ، آلودگی فلزات سنگین و میکروپلاستیک ها ، گل موج و گل باد می باشد. در اقیانوس شناسی فیزیکی پارامترهای دما، شوری، اکسیژن، کدورت و کلروفیل a در 6 ترانسکت تا عمق 50 متری در چهار فصل بهار، تابستان، پاییز و زمستان اندازه گیری شد. در بخش شیمی پارامترهای آب و رسوب از جمله نیترات، نیتریت، آمونیم، نیتروژن کل، نیتروژن آلی، نیتروژن معدنی، فسفات، فسفر کل، فسفر معدنی، فسفر آلی، سیلیکات ، سیلیس بیوژنیک، سولفید و پتانسیل اکسیداسیون احیا (ORP) در دو فصل زمستان و تابستان اندازه گیری شد . در بخش زیست شناسی تراکم و تنوع زیستی نماتدهای آزادزی ، ماکروبنتوزها و زیست توده ماکرو جلبک ها در خط ساحلی ( منطقه شکست امواح) در یک فصل اندازه گیری شد. علاوه بر این تنوع زیستی و تراکم فیتوپلانکتون ها، زئوپلانکتون ها و ماکروبنتوزها در دو فصل زمستان و تابستان تا عمق 50 متری اندازه گیری شد. همچنین تراکم و بیوماس شانه دار (Mnemiopsis leidyi) در چهار فصل بهار، تابستان، پاییز و زمستان تا عمق 50 متری مورد مطالعه قرار گرفت. در بخش زمین شناسی دانه بندی، ماده آلی، کانی شناسی و اکسید ها در رسوبات خط ساحلی در یک فصل اندازه گیری شد اما در مناطق دریایی تا عمق 50 متری ماده آلی و اندازه ذرات در دو فصل زمستان و تابستان اندازه گیری شد. در بخش آلودگی، آلودگی فلزات سنگین رودخانه های مهم جنوب دریای خزر در یک فصل مورد ارزیابی قرار گرفت. همچنین آلودگی فلزات سنگین در رسوبات دریای خزر و آلودگی میکروپلاستیک ها در آب و رسوبات دریای خزر در یک فصل اندازه گیری شد. در بخش انتهایی اطلس اطلاعات دقیقی در خصوص امواج و الگوی بادهای خزر جنوبی ارائه شده است. امید است اطلاعات ارائه شده برای برنامه ریزان، مدیران ، محققین، دانشجویان و .... مفید و کاربردی باشد.