مطالعات بوم شناختی پستانداران دریایی خلیج فارس و دریای عمان

مقدمه

پستانداران دریایی در اصطلاح به گروهی از پستانداران اطلاق می‌گردد که برای تأمین بخش قابل ‌توجهی از نیازهای زندگی خود نیازمند دریاها و اقیانوس‌ها هستند. گونه ‌های پستانداران دریایی حاضر در کره زمین در یکی از سه راسته Carnivora، Cetartiodactyla و Sirenia از رده پستانداران قرار می‌ گیرند. در آخرین ویرایش رده ‌بندی این گروه از جانوران در سال 2021، تعداد 211 گونه و یا زیرگونه (شامل 5 گونه اخیراً منقرض شده) معرفی شده است. بررسی فسیل های های به  دست آمده از پستانداران دریایی موید این امر است که در اعصار گذشته این گروه از جانوران از تنوع گونه ‌ای بالاتری برخوردار نبوده اند. با این حال، تاکسون های عمده ‌ای که در حال حاضر کامل منقرض شده‌اند شاملDesmostylia، Kolponomos و Thalassocnus است.

مجموعه ‌ای از سازگاری‌ های آناتومیک، فیزیولوژیک و رفتاری، حیات در دریاها و اقیانوس ‌ها را برای پستانداران دریایی تسهیل نموده است که از جمله این موارد می‌توان به تشکیل لایه چربی(blubber) در هیپودرمیس پوست به‌عنوان عایق حرارتی، اندازه درشت (برای کم‌ شدن نسبت سطح به حجم و تعدیل هدر رفت حرارتی)، ایجاد جریان ‌های متقابل خون در اندام‌ های حرکتی جهت تأمین حرارت، ایجاد الگوهای رنگ ‌بندی خاص سطح بدن جهت اختفا از شکارچی و تنظیم حرکت گروهی، پوست ‌اندازی (پوست اندازی در Phocid seal, Sea otter, Narwhal, Bowhead whale, Beluga whale برای بازسازی اپیدرم انجام می شود)، بزرگ ‌بودن اندازه نیمکره‌ های مغزی، درجه چین ‌خوردگی بالای مغزی  (در برخی گونه‌ ها حتی بیش از انسان است البته در Sirenian چین خوردگی های مغزی بسیار کم می باشد.)، مقادیر  EQ (Encephalization Quotient نسبت اندازه مغز به اندازه قابل انتظار جانور) بالا (در برخی گونه ‌ها مساوی با نخستیان یا پریمات ها)،  هیپرتروفی ناحیه شنیداری مغز، تقلیل شبکه عروقی در غدد فوق ‌کلیوی (برای کنترل مصرف اکسیژن در زمان غوص)، تغییرات ساختاری در سیستم چشم مثل کروی شدن عدسی و تخت شدن کره چشم (اغلب پستانداران دریایی در داخل آب دارای دید طبیعی و بیرون از آب دچار نزدیک بینی هستند) ، تعدیل سیستم بویایی، ایجاد سامانه حرکتی متنوع جهت حرکت در آب و خشکی، آب لغز شدن شکل بدن جهت کاهش مصرف انرژی‌ های حرکتی،  جهش از آب به‌ منظور کاهش پسار موجی در هنگام تنفس از سطح، وجود پیاز قلبی جهت حذف پرفیوژن قلبی در زمان صعود و فشار خون در زمان غوص، وجود retia mirabilia در ناحیه حلقی به‌ عنوان ذخیره ‌گاه خون در زمان غوص، باز شدن ارادی مجرای تنفسی بیرونی برای کم ‌کردن انرژی مورد نیاز جهت بسته ماندن مجاری در زمان غوص (در گونه های متعلق به فوق خانواده Odontoceti یک مجرای تنفسی (blowhole) و در گونه های متعلق به فوق خانواده Mysticeti دو مجرا وجود دارد.)، کم‌بودن حجم نسبی ریه‌ها (مخصوصاً حجم باقی‌مانده) برای جلوگیری از آمبولی در زمان غوص، قابلیت تحمل فروخوابیدگی کامل ریه در زمان غوص (پستانداران دریایی از سازگاری خاصی جهت مقابله با فروخوابیدگی ریه در زمان غوص برخوردار نیستند و صرفا قابلیت تحمل آن را دارند. این امر بنوبه خود جلوی سرمستی نیتروژن و عارضه فشار برداری (DS) را خواهد گرفت) ، موقعیت اریب دیافراگم (برای کمک به قرار گرفتن اندام های تحتانی در زیر گلو در غوص های عمیق)، غضروف های پشتیبان و کیسه ‌های انتهای به ایجاد بازدم سریع با آهنگ ثابت (بر خلاف انسان‌ ها که بازدم در ابتدا با آهنگ بالا و در انتها با آهنگ پایین است)  ، کارایی بالای کیسه‌ های هوایی در جذب اکسیژن از هوای دمی  (تا 90 درصد در مقایسه با 20% در انسان)، کاهش ضربان قلب و بروز ایسکمی در زمان غوص (بروز ایسکمی و فرایند پس ‌زنی در پیاز قلبی در پستانداران دریایی به حفظ فشار خون در اندام‌ های حیاتی علی‌رغم کاهش ضربان قلب کمک می‌کند)، ظرفیت بافری بالای ماهیچه‌ها جهت تحمل شرایط بی ‌هوازی در زمان غوص، و موارد دیگر اشاره نمود.

پژوهش ها

مطالعه پستانداران دریایی برای درک بهتر اکوسیستم های دریایی بسیار مهم است. پستانداران دریایی، شامل حدود ۱۲۰۰ گونه از جانوران از جمله دلفین ها، وال ها، نهنگ ها و فوکاها هستند. این جانوران با تنوع زیادی از نظر شکل بدنی، اندازه، رفتار و تغذیه در اقیانوس های جهان یافت می‌شوند. پستانداران دریایی نقشی بسیار مهم در حفظ تعادل اکوسیستم های دریایی دارند. آنها به عنوان یکی از بالاترین رده های تغذیه ای در زنجیره غذایی دریایی عمل می کنند و بسیاری از حیوانات دریایی دیگر را شکار می کنند. علاوه بر این، مطالعه پستانداران دریایی به عنوان یک شاخه از علوم دریایی می تواند به شناخت بهتر اکوسیستم های دریایی و تأثیرات تغییرات اقلیمی بر آنها کمک کند. در حال حاضر، برخی از پستانداران دریایی با مسائل مرتبط با اثرات تغییرات اقلیمی و فعالیت های انسانی روبرو هستند و در خطر انقراض قرار گرفته اند. به عنوان مثال، گردشگری دریایی، شکار غیرقانونی، صید بی رویه ماهی و آلودگی دریایی تأثیرات منفی بر بسیاری از پستانداران دریایی داشته است. مطالعه پستانداران دریایی می تواند به شناخت بهتر این تهدیدات کمک کند و راهکارهایی برای حفاظت از آنها ارائه دهد.

پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی، از سال 1400 شمسی (2021 میلادی) مطالعات بوم شناختی پستانداران دریایی خلیج فارس و دریای عمان را آغاز نموده است. پژوهشگران در تلاشند تا در اولین قدم، تصویر جامعی از توزیع و فراوانی فصلی این پستانداران در آب های منطقه به دست بیاورند. تاکنون، موارد مشاهده آب بازان (Cetacea) در دو بازه زمانی و در خلال دو برنامه گشت کاوشگر ( برنامه گشت 2101 (30 Oct 2021 8 Oct 2021-) و 2201 (12 Jan 2022- 12 Feb 2022)) ثبت شده است. در این گشت ها، چهار گونه از پستانداران دریایی در آب های خلیج فارس و دریای عمان مشاهده شدند:

Stenella longirostris (Gray, 1828) 

Stenella coeruleoalba (Meyen, 1833)

Delphinus delphis Linnaeus, 1758 

Neophocaena phocaenoides (Cuvier, 1829)