مخاطرات دریایی اقیانوسی

مخاطرات دریایی به پدیده‌های طبیعی یا انسانی گفته می‌شود که در محیط‌های دریایی یا ساحلی رخ می‌دهند و می‌توانند تأثیرات منفی قابل‌توجهی بر زندگی انسان، اکوسیستم‌های دریایی، زیرساخت‌ها و اقتصاد مرتبط با دریاها و سواحل بگذارند. این مخاطرات از فرآیندهای طبیعی مانند طوفان‌ها و زلزله‌های زیر آب تا فعالیت‌های انسانی نظیر آلودگی‌ها و بهره‌برداری‌های غیرمسئولانه از منابع دریایی متغیرند. اهمیت شناسایی و مدیریت این مخاطرات در حفظ امنیت جانی، زیست‌محیطی و اقتصادی مناطق ساحلی و دریایی بسیار حیاتی است. 

دسته‌بندی مخاطرات دریایی 

1. مخاطرات طبیعی دریایی 

این دسته شامل پدیده‌های طبیعی و زمین‌شناختی است که به طور مستقیم یا غیرمستقیم از فعل و انفعالات جوی، زمین‌شناختی، و هیدرولوژیکی به وجود می‌آیند. مخاطرات طبیعی دریایی را به دو دسته کلی مخاطرات هیدرودینامیکی و مخاطرات زیستی تقسیم بندی میکنند.

 الف - مخاطرات هیدرودینامیکی دریایی 

مخاطرات هیدرودینامیکی دریایی به مخاطراتی اشاره دارد که در اثر دینامیک‌های آب در محیط‌های دریایی و اقیانوسی ایجاد می‌شوند. این مخاطرات می‌توانند تاثیرات مخرب و گسترده‌ای بر محیط‌های ساحلی، جمعیت‌های انسانی، سازه‌های ساحلی و فعالیت‌های دریایی داشته باشند. 

¤ طوفان‌های دریایی  (Cyclones, Hurricanes, Typhoons) 

به گردبادهای شدید جوی گفته می‌شوند که در مناطق گرمسیری اقیانوس‌ها تشکیل شده و با بادهای بسیار شدید، بارش‌های سنگین و امواج بزرگ همراه هستند. در مناطق مختلف جهان این پدیده با نام‌های متفاوتی شناخته می‌شود؛ به عنوان مثال در اقیانوس اطلس و شرق اقیانوس آرام به آن‌ها هاریکان (Hurricane)، در غرب اقیانوس آرام تایفون (Typhoon) و در اقیانوس هند و بخش‌های دیگری از اقیانوس آرام سیکلون (Cyclone) می‌گویند. این طوفان‌ها از شدیدترین مخاطرات طبیعی در مناطق ساحلی هستند که نه تنها به سازه‌ها و زیرساخت‌های ساحلی آسیب می‌رسانند بلکه با ایجاد امواج بزرگ و سیلاب‌های ساحلی، مناطق مسکونی را تحت تاثیر قرار می‌دهند. نمونه‌های بارزی از این طوفان‌ها در منطقه خاورمیانه و مجاور ایران شامل سیکلون گونو (2007) و سیکلون نیلوفر (2014) هستند که خسارات سنگینی به زیرساخت‌های ساحلی عمان، ایران و پاکستان وارد کردند. 

¤ خیزاب طوفان (Storm Surge) 

خیزاب طوفان پدیده‌ای است که در طی آن سطح آب دریا به دلیل فشار کم و بادهای شدید ناشی از طوفان‌های قدرتمند به سرعت بالا می‌آید و به مناطق ساحلی نفوذ می‌کند. این پدیده به ویژه زمانی اتفاق می‌افتد که طوفان‌های شدید مانند سیکلون‌ها، طوفان‌های حاره‌ای، یا بادهای موسمی به سواحل نزدیک شوند. برخلاف موج‌های معمولی دریا که ناشی از بادهای سطحی هستند، خیزاب طوفان به دلیل انتقال عظیم انرژی از طوفان‌های بزرگ به آب ایجاد می‌شود و می‌تواند به ارتفاعات چند متری برسد. یکی از مهم‌ترین اثرات خیزاب طوفان، آبگرفتگی مناطق ساحلی و تخریب زیرساخت‌های شهری و صنعتی است. آب‌های انباشته شده می‌توانند به خانه‌ها، بنادر، جاده‌ها و دیگر تأسیسات آسیب جدی وارد کنند. خیزاب طوفان می‌تواند زیستگاه‌های طبیعی را نیز تخریب کند، تالاب‌ها و جنگل‌های حرا (مانگروها) را تحت تأثیر قرار داده و باعث تغییرات قابل توجه در اکوسیستم‌های ساحلی شود. خیزاب طوفان به دلیل سرعت بالا و حجم عظیم آب، می‌تواند جان ساکنان مناطق ساحلی را به خطر بیندازد. تخلیه سریع و مدیریت بحران از اقدامات ضروری برای کاهش تلفات انسانی در این شرایط است.

مکانیسم تشکیل خیزاب طوفان 

وقوع و شدت خیزاب طوفان عمدتاً به دو عامل اصلی وابسته است: 

1. فشار جوی کم: در مرکز طوفان‌های بزرگ، فشار جوی به شدت کاهش می‌یابد که باعث می‌شود آب دریا به طرف بالا جذب شود و در نتیجه سطح دریا افزایش یابد. 

2. بادهای قوی طوفانی: بادهای شدید ناشی از طوفان، آب را به سوی سواحل هدایت کرده و باعث تجمع آب در مناطق ساحلی می‌شوند. این تجمع آب می‌تواند در مناطق کم‌عمق و مستعد، به آبگرفتگی وسیع منجر شود. 

مثال‌هایی از خیزاب طوفان در دریاهای مجاور ایران 

در مناطق دریای عمان و خلیج فارس که با طوفان‌های شدید حاره‌ای مواجه هستند، خیزاب طوفان یکی از مخاطرات اصلی به شمار می‌رود. به عنوان مثال، طوفان گونو در سال 2007 که سواحل عمان و ایران را در نواحی شرقی خلیج فارس تحت تأثیر قرار داد، باعث ایجاد خیزاب‌های شدید شد. در این طوفان، سطح آب دریا به طور ناگهانی افزایش یافت و به آبگرفتگی وسیع در مناطق ساحلی از جمله در بندر چابهار و مناطق دیگر جنوب ایران منجر شد. این خیزاب، زیرساخت‌های بندری، جاده‌ها، و روستاهای ساحلی را به شدت تحت تأثیر قرار داد و خسارات زیادی به بار آورد. 

خیزاب طوفان در دریای عمان دریای عمان به دلیل موقعیت جغرافیایی و تأثیرپذیری از طوفان‌های حاره‌ای منطقه، مستعد خیزاب‌های شدید است. طوفان ناپارتک که در سال 2021 سواحل عمان را تهدید کرد، مثالی دیگر از این مخاطره بود. در این طوفان، خیزاب‌های ایجاد شده نه تنها باعث آبگرفتگی مناطق ساحلی عمان شدند، بلکه جریان آب تا حدی به سواحل جنوب شرقی ایران نیز نفوذ کرد. 

به طور کلی، با توجه به افزایش شدت و فراوانی طوفان‌های دریایی به دلیل تغییرات اقلیمی، خیزاب‌های طوفانی به عنوان یکی از مهم‌ترین مخاطرات دریایی در مناطق ساحلی شناخته می‌شوند. برنامه‌ریزی‌های دقیق، ساخت سازه‌های مقاوم در برابر سیلاب، و افزایش آگاهی عمومی می‌تواند در کاهش خسارات ناشی از این پدیده‌ها بسیار مؤثر باشد. 

¤ سونامی (Tsunami)

سونامی‌ها امواج عظیمی هستند که معمولاً در اثر جابجایی ناگهانی حجم بزرگی از آب دریا یا اقیانوس به دلیل زمین‌لرزه‌های زیر آب، فوران‌های آتشفشانی، یا لغزش‌های زیردریایی ، یا برخورد شهاب‌سنگ‌ها ایجاد می‌شوند. سونامی‌ها معمولاً طول موج بسیار طولانی (گاهی صدها کیلومتر) دارند، که باعث می‌شود در عمق‌های کم آب، بسیار خطرناک شوند. سرعت حرکت سونامی در آب‌های عمیق می‌تواند به حدود ۸۰۰ کیلومتر در ساعت برسد. در آب‌های عمیق ارتفاع امواج سونامی معمولاً کم است و به سختی قابل شناسایی است، اما هنگامی که به ساحل نزدیک می‌شوند، ارتفاع آن‌ها به شدت افزایش می‌یابد و می‌توانند به امواج بسیار بلند (حتی تا ۳۰ متر) تبدیل شوند. 

ویژگی‌های سونامی 

سرعت بالا: سرعت امواج سونامی بسته به عمق آب می‌تواند بسیار زیاد باشد. در اقیانوس‌های عمیق، سونامی‌ها با سرعتی معادل سرعت جت‌ها حرکت می‌کنند. 

افزایش ارتفاع در نزدیکی ساحل: در هنگام رسیدن به ساحل و کاهش عمق آب، انرژی موج‌های سونامی فشرده شده و ارتفاع آن‌ها به شدت افزایش می‌یابد. این امواج می‌توانند به ارتفاعات بسیار زیادی (حتی بیش از 30 متر) برسند و با نیروی مخربی به ساحل ضربه بزنند. 

پیش‌نشانه‌ها: قبل از رسیدن سونامی به ساحل، ممکن است سطح آب به طور ناگهانی کاهش پیدا کند، که به آن پیش‌نشانه سونامی می‌گویند. این پدیده معمولاً به دلیل جابجایی حجم عظیمی از آب رخ می‌دهد.

انواع سونامی 

1. سونامی‌های زمین‌لرزه‌ای (Tectonic Tsunami) این نوع سونامی‌ها ناشی از جابجایی ناگهانی بستر دریا در اثر زمین‌لرزه هستند. بیشتر سونامی‌های تاریخی ناشی از زلزله‌های زیر دریا بوده‌اند. صفحات تکتونیکی که بر روی لایه نرم‌تر گوشته فوقانی زمین حرکت می‌کنند، در مرزهای مختلف با یکدیگر تعامل می‌کنند. یکی از این مرزها، نواحی فرورانش (subduction zones) است، جایی که یک صفحه تکتونیکی به زیر صفحه دیگر فرو می‌رود. این فرایند فرو رفتن معمولاً در محل تقاطع صفحات اقیانوسی و قاره‌ای رخ می‌دهد. هنگامی که یک صفحه اقیانوسی به زیر یک صفحه دیگر فرو می‌رود، انرژی زیادی در محل تقاطع جمع می‌شود. این انرژی می‌تواند به مرور زمان انباشته شده و در نهایت با آزاد شدن ناگهانی در اثر لغزش صفحه‌ها، یک زلزله زیرآبی بزرگ ایجاد کند. اگر این زلزله به اندازه کافی قدرتمند باشد و کف دریا را جابجا کند، می‌تواند منجر به ایجاد امواج سونامی شود. به عبارتی، جابجایی عمودی کف دریا باعث می‌شود که حجم عظیمی از آب به بالا و پایین حرکت کند و این جابجایی ناگهانی امواج سونامی را ایجاد می‌کند که با سرعت زیادی به سواحل دور و نزدیک می‌رسند. بیشتر سونامی‌های بزرگ و مخرب در اثر فرایندهای تکتونیکی به ویژه در نواحی فرورانش صفحات زمین‌ساختی ایجاد می‌شوند. به دلیل فشار و تنش‌های شدید در این نواحی، زلزله‌های بزرگ و بعضاً بسیار قدرتمند به وقوع می‌پیوندد. 

    نمونه: زلزله و سونامی اقیانوس هند ۲۰۰۴، یکی از مخرب‌ترین سونامی‌های تاریخ مدرن بود که به دلیل یک زمین‌لرزه به بزرگی ۹.۱ در زیر دریای سوماترا رخ داد و مناطق وسیعی از جنوب شرقی آسیا و بخش‌هایی از آفریقا را تحت تأثیر قرار داد. در 11 مارس 2011، زلزله‌ای با بزرگی 9.0 در ناحیه فرورانش بین صفحه اقیانوس آرام و صفحه اوراسیا در شرق ژاپن رخ داد که منجر به ایجاد یک سونامی عظیم شد. این سونامی علاوه بر ویرانی‌های گسترده در مناطق ساحلی ژاپن، باعث فاجعه هسته‌ای فوکوشیما نیز شد. امواج سونامی در برخی نقاط به ارتفاع 40 متر رسید و باعث کشته شدن بیش از 15 هزار نفر شد. 

2. سونامی‌های آتشفشانی (Volcanic Tsunami) سونامی‌های آتشفشانی زمانی رخ می‌دهند که فوران‌های آتشفشانی زیر آب یا فروپاشی‌های کوه‌های آتشفشانی سبب جابجایی آب شود. این سونامی‌ها نادرتر از سونامی‌های زمین‌لرزه‌ای هستند. 

   نمونه: فوران آتشفشان کراکاتوآ در سال ۱۸۸۳ منجر به ایجاد یک سونامی بسیار بزرگ شد که بیش از ۳۰ هزار نفر را در جزایر جاوه و سوماترا به کام مرگ کشید. 

3. سونامی‌های رانش زمینی (Landslide Tsunami) رانش زمین‌های بزرگ چه در زیر آب یا چه در نزدیکی ساحل می‌تواند باعث جابجایی حجم زیادی از آب و ایجاد سونامی شود.

    نمونه: در آلاسکا در سال ۱۹۵۸، رانش عظیمی از کوه به درون خلیج لیتویا وارد شد که یک سونامی محلی با ارتفاع ۵۲۵ متر ایجاد کرد. این رویداد یکی از بلندترین سونامی‌های ثبت شده تاریخ بود.

4. سونامی‌های ناشی از برخورد اجرام فضایی (Meteor Tsunami) برخورد شهاب‌ سنگ‌های بزرگ با دریا یا اقیانوس می‌تواند باعث ایجاد سونامی شود، اما این نوع سونامی‌ها بسیار نادر هستند. 

   نمونه: برخورد احتمالی یک شهاب‌سنگ با زمین که باعث انقراض دایناسورها شد، احتمالاً باعث ایجاد سونامی‌های عظیم نیز در آن زمان شده است.

   

سونامی‌های اقیانوس هند

 اقیانوس هند محل وقوع چندین سونامی بزرگ در تاریخ بوده است، اما دو سونامی مهم در این منطقه بیشتر از بقیه شناخته شده‌اند: 

سونامی اقیانوس هند ۲۰۰۴ این سونامی یکی از مرگبارترین رویدادهای طبیعی در تاریخ بود که در ۲۶ دسامبر ۲۰۰۴ رخ داد. زمین‌لرزه‌ای به بزرگی ۹.۱ تا ۹.۳ ریشتر در نزدیکی سواحل شمالی سوماترا در اندونزی رخ داد. این زمین‌لرزه باعث ایجاد امواج سونامی‌ای شد که با سرعت بالا به سواحل کشورهای مختلف جنوب شرق آسیا مانند اندونزی، تایلند، هند، سریلانکا، مالدیو و حتی سواحل شرق آفریقا رسیدند. این سونامی جان بیش از ۲۳۰،۰۰۰ نفر را در 14 کشور گرفت و میلیون‌ها نفر را بی‌خانمان کرد. تخریب‌های گسترده‌ای در مناطق ساحلی به جا گذاشت و بخش‌های زیادی از زیرساخت‌ها، به‌ویژه در اندونزی، به‌کلی نابود شد. 

سونامی ناحیه مکران 1945 ناحیه مکران که در نزدیکی سواحل جنوبی ایران و پاکستان واقع شده، یک منطقه مستعد سونامی به شمار می‌آید. این منطقه به دلیل فرورانش صفحه عربی به زیر صفحه اوراسیا، از نظر زمین‌لرزه‌های زیردریایی و سونامی‌های احتمالی بسیار خطرناک است. در ۲۸ نوامبر ۱۹۴۵، یک زمین‌لرزه به بزرگی ۸.۱ ریشتر در سواحل مکران (سواحل جنوبی ایران و پاکستان) رخ داد و منجر به ایجاد سونامی شد. این سونامی بیشتر سواحل جنوبی پاکستان را تحت تأثیر قرار داد و خسارات زیادی به بار آورد. ارتفاع موج در برخی مناطق به ۱۳ متر رسید و منجر به کشته شدن بیش از ۴۰۰۰ نفر شد. منطقه مکران همچنان یکی از مناطق پرخطر برای وقوع سونامی است. مطالعات زمین‌شناسی نشان می‌دهند که احتمال وقوع زمین‌لرزه‌های بزرگ در این منطقه وجود دارد. این منطقه از نظر جغرافیایی در موقعیت قرارگیری در حاشیه صفحه هند و اوراسیا قرار دارد که مستعد زمین‌لرزه‌های زیردریایی است و می‌تواند در آینده خطر وقوع سونامی‌های مخرب را برای مناطق ساحلی ایران، پاکستان و عمان به همراه داشته باشد. 

 امواج سهمگین (High Waves) به عنوان یک مخاطره دریایی

 امواج سهمگین به امواجی گفته می‌شود که ارتفاع بسیار زیادی دارند و به سرعت و قدرت قابل توجهی به سواحل می‌رسند. این امواج معمولاً در اثر وزش بادهای شدید در مناطق وسیع از دریا ایجاد می‌شوند و زمانی که به سواحل می‌رسند، نیروی عظیمی را آزاد می‌کنند. پدیده‌هایی همچون طوفان‌های حاره‌ای، سیکلون‌ها، بادهای موسمی، و جریان‌های اقیانوسی از جمله عواملی هستند که می‌توانند امواج سهمگین را در اقیانوس‌ها و دریاها به وجود آورند. این امواج می‌توانند خطرات جدی برای کشتی‌رانی، فعالیت‌های بندری، و مناطق ساحلی ایجاد کنند. 

مکانیسم شکل‌گیری امواج سهمگین

 امواج سهمگین به طور عمده از طریق بادهای قوی که مدت طولانی بر روی سطح وسیعی از آب می‌وزند، ایجاد می‌شوند. باد انرژی خود را به سطح دریا منتقل کرده و موج‌ها به تدریج رشد می‌کنند. با افزایش طول مدت و شدت وزش باد، ارتفاع و انرژی امواج نیز افزایش می‌یابد. در شرایط طوفانی، این امواج می‌توانند به ارتفاعاتی بیش از 10 متر برسند و تأثیرات مخربی بر محیط زیست ساحلی و زیرساخت‌های انسانی داشته باشند. امواج سهمگین می‌توانند همراه با خیزاب‌های طوفانی (storm surge) باشند که بر شدت تخریب‌های ساحلی می‌افزاید. 

اثرات امواج سهمگین به عنوان یک مخاطره دریایی 

1.  آسیب به کشتی‌ها و سکوهای نفتی: امواج سهمگین می‌توانند به کشتی‌ها، قایق‌ها، و سکوهای نفتی آسیب جدی وارد کنند. نیروی شدید این امواج می‌تواند سازه‌های دریایی را از بین ببرد یا فعالیت‌های آن‌ها را متوقف کند.

2.  خطر برای زندگی افراد: امواج سهمگین می‌توانند برای افراد حاضر در سواحل، ماهیگیران، و کارکنان دریایی بسیار خطرناک باشند. غرق شدن و آسیب‌دیدگی از جمله خطراتی است که این امواج به همراه دارند. 

3.  آسیب به زیرساخت‌های ساحلی: امواج سهمگین می‌توانند به زیرساخت‌های ساحلی مانند بنادر، جاده‌ها و تاسیسات صنعتی آسیب وارد کنند. این امواج با نیروی زیاد به سواحل برخورد کرده و به تخریب ساختارها و زیرساخت‌های مهم منجر می‌شوند.

 مثال‌هایی از امواج سهمگین در آب‌های مجاور ایران 

در دریای عمان و خلیج فارس، امواج سهمگین به دلیل طوفان‌های حاره‌ای و بادهای موسمی می‌توانند رخ دهند. یکی از مثال‌های بارز از امواج سهمگین در این منطقه، طوفان گونو در سال 2007 است که سواحل ایران و عمان را به شدت تحت تأثیر قرار داد. در این طوفان، ارتفاع امواج در برخی مناطق به بیش از 12 متر رسید و خسارات شدیدی به بنادر و مناطق ساحلی وارد کرد. همچنین، این امواج بزرگ سبب شد فعالیت‌های کشتیرانی و ماهیگیری به طور موقت متوقف شود. 

امواج سهمگین در خلیج فارس و دریای عمان 

با توجه به موقعیت جغرافیایی خاص این منطقه، امواج سهمگین به ویژه در طی فصل‌های طوفانی به تهدیدی جدی برای فعالیت‌های دریایی تبدیل می‌شوند. طوفان فت (Phet) نیز در سال 2010 باعث ایجاد امواج بسیار بزرگ در دریای عمان شد. این امواج به سواحل ایران و عمان برخورد کردند و منجر به آب‌گرفتگی، تخریب زیرساخت‌ها، و ایجاد اختلال در فعالیت‌های تجاری و دریایی شدند. 

به طور کلی، امواج سهمگین به عنوان یکی از مخاطرات مهم دریایی، نیازمند پیش‌بینی دقیق و مدیریت ریسک در سواحل هستند تا بتوان خسارات آن‌ها را به حداقل رساند. افزایش آگاهی، استفاده از سیستم‌های هشداردهنده، و رعایت استانداردهای ساخت و ساز ساحلی از جمله اقدامات مؤثر برای کاهش خطرات ناشی از این پدیده محسوب می‌شوند. 

¤ بالا آمدن سطح آب دریا (Sea Level Rise)

یکی از مهم‌ترین و ماندگارترین مخاطرات دریایی است که به طور مستقیم با تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی در ارتباط است. این پدیده به دلیل افزایش حجم آب دریاها ناشی از ذوب یخچال‌های قطبی و گرمایش اقیانوس‌ها رخ می‌دهد. با افزایش دمای جهانی، یخ‌های خشکی و یخچال‌ها در قطب‌های زمین و مناطق مرتفع کوهستانی در حال ذوب شدن هستند، که منجر به افزایش حجم آب دریاها می‌شود. همچنین گرمایش اقیانوس‌ها باعث انبساط حرارتی آب‌ها شده که به نوبه خود به بالا آمدن سطح آب دریا کمک می‌کند. این پدیده می‌تواند آثار مخربی بر مناطق ساحلی، زیرساخت‌ها و اکوسیستم‌های دریایی و ساحلی بگذارد. یکی از تأثیرات تغییرات اقلیمی است که باعث ذوب یخ‌های قطبی و انبساط آب دریاها می‌شود. این پدیده به تدریج مناطق ساحلی و جزیره‌های کم ارتفاع را تهدید می‌کند و ممکن است باعث غرق شدن سرزمین‌ها و افزایش سیلاب‌های ساحلی شود. نقطه مقابل این مهاطره دریایی، پایین رفتن سطح آب دریاچه های سرزمینی است. پایین رفتن سطح آب دریاچه‌ها نیز یکی از مخاطرات محیطی جدی به شمار می‌آید که بر اکوسیستم‌های آبی و جوامع وابسته به منابع آبی اثرات منفی دارد. کاهش سطح آب دریاچه‌ها به دلایل مختلفی همچون تغییرات اقلیمی، کاهش بارندگی، تبخیر بالا، و مدیریت نادرست منابع آب رخ می‌دهد. این پدیده در دریاچه‌های بزرگ و بسته مانند دریای خزر، دریاچه ارومیه و دیگر دریاچه‌های بزرگ جهان، به تهدیدات جدی تبدیل شده و می‌تواند تاثیرات اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی گسترده‌ای به دنبال داشته باشد. پایین رفتن سطح آب دریاچه‌ها می‌تواند به تغییرات شدید در زیستگاه‌های طبیعی مانند تالاب‌ها، ماهیگیری، و زیستگاه‌های گیاهی و جانوری منجر شود. این تغییرات باعث کاهش تنوع زیستی و افزایش گونه‌های مهاجم در این اکوسیستم‌ها می‌شود. کاهش سطح آب دریاچه‌ها می‌تواند فعالیت‌های اقتصادی وابسته به منابع آبی مانند ماهیگیری، کشاورزی و گردشگری را تحت تأثیر قرار دهد. به ویژه در مناطقی که این فعالیت‌ها نقش مهمی در معیشت مردم دارند، کاهش سطح آب یک تهدید جدی محسوب می‌شود. با کاهش سطح آب، زیرساخت‌های ساحلی مانند بنادر، جاده‌ها و تأسیسات اقتصادی دچار آسیب می‌شوند. این موضوع می‌تواند هزینه‌های زیادی برای بازسازی و جابجایی زیرساخت‌ها در پی داشته باشد. 

پایین رفتن سطح آب دریای خزر 

دریای خزر، بزرگ‌ترین دریاچه جهان، در دهه‌های اخیر با چالش‌های قابل توجهی از جمله کاهش سطح آب مواجه شده است. این روند به دلیل کاهش بارندگی، افزایش تبخیر به دلیل گرمایش جهانی و تغییرات در آب‌های ورودی از رودخانه‌های اصلی مانند ولگا به وقوع پیوسته است. از پیامدهای کاهش سطح آب در دریای خزر فرسایش شدید سواحل و کاهش زمین‌های ساحلی است که باعث تغییرات جغرافیایی در نواحی اطراف دریا می‌شود. دریاچه خزر به دلیل کاهش سطح آب با تهدیداتی برای بنادر و زیرساخت‌های حمل و نقل دریایی روبروست. بنادری که در نزدیکی خطوط ساحلی قرار دارند، با مشکل دسترسی به آب مواجه شده و این امر باعث کاهش کارایی اقتصادی آنها می‌شود. گونه‌های بومی و مهاجر در دریای خزر نیز به دلیل کاهش سطح آب و تغییرات در زیستگاه‌های آبی، با تهدیدات جدی روبرو هستند. این امر می‌تواند منجر به کاهش تنوع زیستی و تهدید گونه‌های نادر شود. 

¤ جریان‌های شکافنده (Rip Currents)

به جریانات قوی و باریک آبی گفته می‌شود که از ساحل به سمت دریا حرکت می‌کنند و می‌توانند خطرات جدی برای شناگران و قایق‌رانان ایجاد کنند. این جریان‌ها به صورت ناگهانی شکل می‌گیرند و می‌توانند افراد را با سرعت بالا به سمت دریا بکشند. برخلاف امواجی که به سمت ساحل حرکت می‌کنند، جریان‌های شکافنده در خلاف جهت آن‌ها، از ساحل به دریا حرکت می‌کنند و به همین دلیل برای افراد ناآشنا بسیار خطرناک هستند. 

این جریان‌ها معمولاً در نواحی شکل می‌گیرند که امواج به صورت مستقیم به ساحل برخورد می‌کنند و آب‌های پس‌زده شده از ساحل در یک ناحیه باریک و متمرکز، به صورت جریان قدرتمندی به سمت دریا بازمی‌گردند. جریان‌های شکافنده اغلب در ساحل‌های با شیب ملایم و یا در نقاطی که ساختارهای طبیعی یا مصنوعی مانند صخره‌ها، اسکله‌ها، یا سدها وجود دارند، رخ می‌دهند. سرعت این جریان‌ها می‌تواند به 8 کیلومتر در ساعت برسد، که باعث می‌شود شناگران قادر به مقابله با آن‌ها نباشند و به سمت دریا کشیده شوند.

 در سواحل جنوبی ایران، به ویژه در خلیج فارس و دریای عمان، جریان‌های شکافنده به دلیل وجود سواحل ماسه‌ای گسترده و حضور موج‌های بزرگ در طی طوفان‌ها و بادهای موسمی مشاهده می‌شوند. به طور خاص، در سواحل دریای عمان، در طول فصل‌های مونسون (بادهای موسمی)، این جریان‌ها بیشتر دیده می‌شوند. سواحل چابهار و کنارک به دلیل مجاورت با اقیانوس هند و تأثیرات بادهای موسمی، مستعد شکل‌گیری جریان‌های شکافنده هستند. در این مناطق، توریست‌ها و بومیان باید از وجود این جریان‌ها آگاه باشند و هنگام شنا احتیاط کنند. 

برای کاهش خطرات ناشی از جریان‌های شکافنده، آگاهی عمومی در مورد این پدیده اهمیت زیادی دارد. استفاده از تابلوهای هشدار در سواحل و آموزش شناگران درباره‌ی نحوه‌ی خروج از جریان شکافنده (با شنا کردن به موازات ساحل و نه به سمت آن) می‌تواند در نجات جان افراد مؤثر باشد. همچنین، سیستم‌های پیش‌بینی و هشداردهی در سواحل که وقوع جریان‌های شکافنده را تشخیص می‌دهند، می‌توانند به کاهش تعداد غرق‌شدگی‌ها کمک کنند.

 ¤ فرسایش ساحلی (Coastal Erosion) 

فرسایش ساحلی فرآیندی است که طی آن خط ساحلی به تدریج به دلیل عوامل طبیعی و انسانی تغییر می‌کند و زمین‌های ساحلی به‌ویژه در مناطق مسکونی و صنعتی دچار تخریب می‌شوند. این پدیده یکی از جدی‌ترین مخاطرات دریایی است که مناطق ساحلی در سراسر جهان با آن روبرو هستند. امواج دریا، جزر و مد، طوفان‌های دریایی، افزایش سطح آب دریا و فعالیت‌های انسانی همچون ساخت و سازهای ساحلی، همگی در فرسایش سواحل نقش دارند. این پدیده به مرور زمان می‌تواند منجر به از بین رفتن منابع طبیعی، تخریب زیستگاه‌های ساحلی، و حتی تهدید زندگی و معیشت جوامع ساحلی شود. 

فرسایش ساحلی در نتیجه تعامل عوامل مختلف شکل می‌گیرد. نیروی مکانیکی امواج دریا و جریان‌های ساحلی، به تدریج رسوبات و مواد ساحلی را جابجا می‌کنند و سواحل را تضعیف می‌کنند. طوفان‌های شدید و افزایش ارتفاع امواج می‌تواند این روند را تسریع کند. علاوه بر این، عوامل انسانی مانند ساخت بندرها، دیوارهای ساحلی، جاده‌ها، و تغییرات در جریان‌های طبیعی آب نیز باعث تشدید این فرایند می‌شوند. در برخی موارد، تغییرات اقلیمی و افزایش سطح آب دریا به دلیل ذوب یخ‌های قطبی نیز به کاهش عرض سواحل و از بین رفتن آنها منجر می‌شود. 

فرسایش ساحلی تهدیدی برای مناطق ساحلی و زیربناهای حیاتی است. فرسایش مداوم می‌تواند منجر به تخریب خانه‌ها، بنادر، جاده‌ها، و زیرساخت‌های اقتصادی شود. همچنین، از بین رفتن سواحل طبیعی به معنای کاهش زیستگاه‌های مهم برای گونه‌های گیاهی و جانوری ساحلی است. در نتیجه، این فرآیند نه‌تنها بر جوامع انسانی، بلکه بر اکوسیستم‌های طبیعی نیز تأثیر منفی دارد. علاوه بر این، جوامع ساحلی که به معیشت خود از طریق ماهیگیری و گردشگری وابسته‌اند، در اثر فرسایش ساحلی با چالش‌های اقتصادی روبه‌رو می‌شوند.

در آب‌های جنوبی ایران، به ویژه در خلیج فارس و دریای عمان، فرسایش ساحلی یک مشکل جدی به شمار می‌آید. سواحل جنوبی ایران به دلیل طوفان‌ها و امواج شدید تحت تاثیر فرسایش قرار دارند. در مناطق ساحلی استان‌های هرمزگان و سیستان و بلوچستان، به ویژه در سواحل دریای عمان، فرسایش باعث عقب‌نشینی ساحل و تخریب برخی از مناطق ساحلی شده است. در این مناطق، تغییرات اقلیمی و افزایش سطح آب دریا، همراه با طوفان‌های موسمی و بادهای شدید، روند فرسایش را تسریع کرده‌اند. 

در سواحل شمالی ایران، دریای خزر نیز تحت تأثیر فرسایش ساحلی است. کاهش سطح آب دریای خزر در دهه‌های اخیر به تخریب و تغییر شکل سواحل منجر شده است. همچنین، توسعه سازه‌های ساحلی و کاهش جریان‌های ورودی از رودخانه‌ها، تعادل طبیعی فرسایش و رسوب‌گذاری را برهم زده است. این مسائل باعث شده‌اند که سواحل مناطق مسکونی و گردشگری در شمال ایران به طور قابل‌توجهی دچار تخریب شوند و زیربناهای ساحلی از جمله جاده‌ها و بناهای تجاری در معرض خطر باشند. 

با توجه به افزایش جمعیت در مناطق ساحلی و توسعه‌های صنعتی و تجاری در این نواحی، مدیریت و پیشگیری از فرسایش ساحلی از اهمیت بالایی برخوردار است. اقداماتی نظیر احداث سازه‌های مقاوم، استفاده از روش‌های مهندسی نرم مانند احیای سواحل و کاشت پوشش‌های گیاهی مقاوم، و همچنین کنترل ساخت‌وساز در نواحی حساس، از جمله راه‌حل‌های پیشنهادی برای مقابله با این مخاطره دریایی هستند. 

ب. مخاطرات زیستی دریایی (Marine Biological Hazards)

 این دسته از مخاطرات به تغییرات غیرعادی و خطرناک در فرآیندهای زیستی دریایی مربوط می‌شود. مخاطرات زیستی دریایی به آن دسته از خطرات طبیعی یا ناشی از فعالیت‌های انسانی اطلاق می‌شود که بر روی موجودات زنده دریایی و محیط زیست دریایی تأثیر منفی می‌گذارند. این مخاطرات می‌توانند تغییرات جدی در اکوسیستم‌های دریایی ایجاد کنند و به تخریب زیستگاه‌ها، کاهش تنوع زیستی، و تهدید موجودات دریایی منجر شوند. این مخاطرات همچنین می‌توانند سلامت و معیشت جوامع ساحلی را که به منابع دریایی وابسته هستند، تحت تأثیر قرار دهند. مخاطرات زیستی دریایی شامل پدیده‌های مختلفی مانند شکوفایی جلبکی مضر، ورود گونه‌های مهاجم، و شیوع بیماری‌های دریایی هستند. 

• شکوفایی جلبکی مضر(Harmful Algal Blooms - HABs) : شکوفایی جلبکی مضر زمانی رخ می‌دهد که رشد غیرعادی و سریع جلبک‌ها باعث تولید سموم زیان‌آور در محیط آبی شود. این پدیده ممکن است اکوسیستم‌های دریایی را مختل کند، موجب کاهش اکسیژن آب شود و مرگ و میر گسترده ماهی‌ها و سایر موجودات دریایی را به دنبال داشته باشد. HABs همچنین می‌تواند منجر به مسمومیت غذایی در انسان‌ها شود که از طریق مصرف غذاهای دریایی آلوده به سموم جلبکی به وجود می‌آید. در خلیج فارس و دریای عمان، برخی گونه‌های جلبکی مضر دوره‌هایی از شکوفایی را تجربه کرده‌اند که باعث آسیب به زیستگاه‌های محلی و ماهیگیری شده‌اند. 

  شکوفایی‌های جلبکی معمولاً تحت تأثیر عوامل محیطی مختلفی مانند دما، نور، و مواد مغذی (مانند نیتروژن و فسفر) اتفاق می‌افتند. فعالیت‌های انسانی مانند کشاورزی، زهکشی صنعتی و تخلیه فاضلاب‌ها می‌تواند باعث افزایش مواد مغذی در آب شود و به شکوفایی جلبکی دامن بزند. همچنین، تغییرات اقلیمی و افزایش دمای آب نیز می‌تواند در وقوع و شدت این شکوفایی‌ها موثر باشد. 

  برخی از جلبک‌ها سمومی تولید می‌کنند که برای موجودات دریایی، از جمله ماهی‌ها، حلزون‌ها، و حتی پستانداران دریایی مانند دلفین‌ها و نهنگ‌ها، مضر هستند. این سموم می‌توانند به مرگ و میر گسترده حیوانات دریایی منجر شوند. برای مثال، نوعی جلبک به نام Karenia brevis که در سواحل خلیج مکزیک رایج است، سموم عصبی تولید می‌کند که باعث مرگ بسیاری از گونه‌های دریایی می‌شود. شکوفایی جلبکی می‌تواند مقدار اکسیژن محلول در آب را به شدت کاهش دهد و به ایجاد مناطقی با کمبود اکسیژن (هیپوکسی) منجر شود. این پدیده می‌تواند باعث مرگ گسترده ماهی‌ها و دیگر جانداران شود. این مناطق کم‌اکسیژن به "مناطق مرده" معروف هستند، زیرا تقریباً هیچ موجود زنده‌ای در آنها قادر به ادامه حیات نیست. HABها می‌توانند تأثیرات اقتصادی شدیدی به همراه داشته باشند. شکوفایی‌های جلبکی منجر به بستن سواحل، کاهش گردشگری و توقف فعالیت‌های شیلات می‌شوند. برخی از جلبک‌های سمی می‌توانند وارد زنجیره غذایی انسان شده و مسمومیت‌های غذایی جدی، مانند سندرم اسهالی ناشی از مصرف صدف آلوده را به همراه داشته باشند. در موارد شدیدتر، ممکن است باعث مرگ انسان‌ها شوند. 

  در آب‌های خلیج فارس و دریای عمان نیز موارد متعددی از شکوفایی جلبکی مضر ثبت شده است. این مناطق به دلیل گرمای زیاد و ورود فاضلاب‌ها و زهکشی‌های شهری و صنعتی، به شدت مستعد وقوع HABها هستند. یکی از نمونه‌های قابل‌توجه، شکوفایی جلبکی مضر در خلیج فارس در سال‌های اخیر بوده که موجب مرگ گسترده ماهیان و کاهش کیفیت آب در این منطقه شده است. این رخدادها تأثیرات منفی شدیدی بر صنعت شیلات و سلامت اکوسیستم‌های حساس مرجانی این منطقه داشته‌اند.

•  ورود گونه‌های مهاجم (Invasive Species): گونه‌های مهاجم موجودات زنده‌ای هستند که به طور تصادفی یا عمدی به محیط‌های دریایی جدید وارد شده و باعث اختلال در تعادل زیست محیطی می‌شوند. این گونه‌ها می‌توانند رقابت با گونه‌های بومی برای منابع غذایی، زیستگاه، و گسترش بیماری‌ها را تشدید کنند و در نهایت به کاهش تنوع زیستی منجر شوند. به عنوان مثال، ورود گونه‌های مهاجم در آب‌های خلیج فارس و دریای عمان ممکن است زیستگاه‌های حساس مرجانی و گونه‌های بومی را تهدید کند. 

•  شیوع بیماری‌های دریایی (Marine Diseases): بیماری‌های دریایی می‌توانند گونه‌های مختلف موجودات دریایی از جمله مرجان‌ها، ماهی‌ها و پستانداران دریایی را تحت تأثیر قرار دهند. این بیماری‌ها می‌توانند به دلیل تغییرات دما، آلودگی آب و ورود گونه‌های مهاجم افزایش یابند. شیوع بیماری‌های مرجانی، مانند بیماری سفیدکننده مرجان‌ها، که به دلیل تغییرات دمایی ناشی از تغییرات اقلیمی رخ می‌دهد، یکی از خطرات جدی برای زیستگاه‌های مرجانی و تنوع زیستی وابسته به آنها است.

•  افت زیستگاه‌های ساحلی و دریایی: زیستگاه‌های ساحلی و دریایی مانند جنگل‌های حرا، تالاب‌های ساحلی و صخره‌های مرجانی، تحت تأثیر تغییرات زیستی و انسانی دچار تخریب می‌شوند. این تخریب‌ها می‌تواند ناشی از فعالیت‌های انسانی مانند تخریب فیزیکی برای ساخت‌وساز یا بهره‌برداری بی‌رویه از منابع دریایی باشد. فرسایش ساحلی، افزایش آلودگی و تغییرات اقلیمی، به‌ویژه در مناطق حساس مانند خلیج فارس و دریای عمان، باعث کاهش کیفیت زیستگاه‌های دریایی شده و تنوع زیستی را تهدید می‌کند. 

• اسیدی شدن اقیانوس‌ها (Ocean Acidification): یکی دیگر از مخاطرات زیستی دریایی مهم و نگران‌کننده است که به دلیل افزایش غلظت دی‌اکسید کربن (CO2) در جو رخ می‌دهد. این پدیده به طور مستقیم به تغییرات شیمیایی آب دریاها و اقیانوس‌ها مربوط می‌شود و اثرات گسترده‌ای بر اکوسیستم‌های دریایی دارد. هنگامی که دی‌اکسید کربن اضافی از جو به درون آب اقیانوس‌ها جذب می‌شود، واکنش‌های شیمیایی باعث تشکیل اسید کربنیک (H2CO3) می‌گردند که به نوبه خود منجر به افزایش میزان یون‌های هیدروژن در آب می‌شود. این افزایش یون‌های هیدروژن pH آب اقیانوس‌ها را کاهش می‌دهد و اسیدی‌تر شدن آب دریا را به دنبال دارد. از آنجا که اقیانوس‌ها به عنوان بزرگترین مخزن کربن در جهان عمل می‌کنند، این افزایش CO2 در طول زمان می‌تواند تاثیرات جدی و درازمدتی داشته باشد. یکی از تاثیرات بزرگ اسیدی شدن اقیانوس‌ها بر جاندارانی است که برای ساخت پوسته‌های خود به کربنات کلسیم نیاز دارند. جاندارانی مانند مرجان‌ها، صدف‌ها، حلزون‌های دریایی و پلانکتون‌ها که بخش مهمی از زنجیره غذایی دریایی را تشکیل می‌دهند، با کاهش کربنات کلسیم مواجه می‌شوند که برای ساخت و نگهداری پوسته‌های کلسیمی‌شان ضروری است. این مشکل می‌تواند باعث کاهش بقای این موجودات و در نتیجه اختلال در کل اکوسیستم‌های دریایی شود. صخره‌های مرجانی که به طور طبیعی به عنوان زیستگاه‌های بسیار مهم برای تنوع زیستی دریایی عمل می‌کنند، به شدت از اسیدی شدن آب آسیب می‌بینند. کاهش pH آب مانع از تشکیل و ترمیم صخره‌های مرجانی می‌شود و این می‌تواند به کاهش تنوع زیستی، کاهش حفاظت ساحلی و آسیب به صنعت گردشگری مرتبط با مرجان‌ها منجر شود. اسیدی شدن اقیانوس‌ها می‌تواند تغییرات شدیدی در ساختار زنجیره غذایی دریایی ایجاد کند. از آنجا که بسیاری از جانداران کوچک دریایی که از کربنات کلسیم برای ساخت پوسته‌های خود استفاده می‌کنند در پایین‌ترین سطح زنجیره غذایی قرار دارند، کاهش جمعیت آنها می‌تواند به صورت تصاعدی بر گونه‌های دیگر تأثیر بگذارد، از جمله ماهی‌ها و پستانداران دریایی که از آنها تغذیه می‌کنند.

1. در آب‌های خلیج فارس و دریای عمان، که از مهم‌ترین منابع زیستی و اقتصادی منطقه هستند، افزایش اسیدی شدن می‌تواند تأثیرات منفی زیادی بر اکوسیستم‌های دریایی حساس مانند مرجان‌های خلیج فارس داشته باشد. این مناطق به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و میزان بالای گرمایش آب، به شدت آسیب‌پذیر هستند و اسیدی شدن بیشتر می‌تواند به تخریب این زیستگاه‌های حیاتی بیانجامد. همچنین، شیلات و صنعت ماهیگیری که برای بسیاری از جوامع محلی در این مناطق حیاتی است، به شدت از این تغییرات تاثیر خواهد گرفت. 

   ج. مخاطرات انسانی دریایی (Man-made Marine Hazards) به فعالیت‌های انسان‌ساختی اشاره دارند که باعث ایجاد تهدیدات برای محیط‌های دریایی و اکوسیستم‌های ساحلی می‌شوند. این مخاطرات نه تنها بر تنوع زیستی و زیستگاه‌های دریایی تأثیر می‌گذارند، بلکه معیشت و زندگی جوامع ساحلی را نیز تهدید می‌کنند. برخی از این مخاطرات عبارتند از: 

   1. آلودگی نفتی: ریزش نفت از کشتی‌های نفتکش، دکل‌های حفاری و خطوط لوله، یکی از جدی‌ترین مخاطرات انسانی است. آلودگی نفتی می‌تواند لایه‌ای ضخیم از نفت روی سطح آب ایجاد کند که مانع از تبادل گازها و نور خورشید می‌شود. این موضوع به مرگ و کاهش جمعیت ماهیان، پستانداران دریایی، پرندگان و همچنین گیاهان دریایی منجر می‌شود. یکی از مشهورترین نمونه‌های این نوع مخاطره، فاجعه نفتی در خلیج مکزیک (Deepwater Horizon) در سال 2010 بود. 

   2. آلودگی‌های شیمیایی و صنعتی: فاضلاب‌های صنعتی و پساب‌های شیمیایی که به دریاها و اقیانوس‌ها ریخته می‌شوند، شامل مواد سمی و خطرناک هستند که باعث آسیب به اکوسیستم‌های دریایی می‌شوند. این آلودگی‌ها می‌توانند در زنجیره غذایی وارد شده و بر سلامت موجودات دریایی و انسان‌ها تأثیر بگذارند. 

   3. زباله‌های پلاستیکی: پلاستیک‌ها به یکی از بزرگترین تهدیدات برای اقیانوس‌ها تبدیل شده‌اند. زباله‌های پلاستیکی به دلیل ماندگاری طولانی در محیط‌های آبی به صورت ریزپلاستیک‌ها تجزیه می‌شوند و وارد زنجیره غذایی جانوران دریایی و در نهایت انسان‌ها می‌شوند. پلاستیک‌ها علاوه بر ایجاد خطر خفگی برای آبزیان، محیط‌های زیستی آن‌ها را نیز تخریب می‌کنند.

    4. ماهیگیری بی‌رویه: بهره‌برداری بیش از حد از منابع ماهی و صید بی‌رویه باعث کاهش جمعیت ماهیان و تخریب تعادل اکوسیستم‌های دریایی می‌شود. این موضوع همچنین به کاهش منابع غذایی برای جوامع محلی و افزایش نابودی گونه‌های دریایی تهدید شده منجر می‌شود. 

   5. آلودگی صوتی: فعالیت‌های انسانی مانند حفاری‌های زیرآبی، مانورهای نظامی و استفاده از سونارهای پرقدرت، منجر به ایجاد نویزهای شدید در محیط‌های دریایی می‌شوند. این آلودگی صوتی به‌ویژه برای پستانداران دریایی مانند نهنگ‌ها و دلفین‌ها که برای برقراری ارتباط از امواج صوتی استفاده می‌کنند، خطرناک است و می‌تواند موجب گم‌شدن مسیر و مرگ آن‌ها شود. 

   6. تغییرات اقلیمی ناشی از انسان: گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی ناشی از انتشار گازهای گلخانه‌ای، باعث بالا آمدن سطح آب دریا، اسیدی شدن آب‌های اقیانوسی، و تغییر الگوهای آب‌وهوایی می‌شود که به نابودی زیستگاه‌های طبیعی و تهدید حیات موجودات دریایی می‌انجامد. 

   7. توسعه‌ نواحی ساحلی: توسعه بی‌رویه سواحل برای احداث سازه‌های تفریحی، صنعتی و مسکونی باعث تخریب زیستگاه‌های حساس مانند جنگل‌های حرا و تالاب‌های ساحلی می‌شود. این مناطق از نظر زیستی بسیار غنی بوده و نقش مهمی در حمایت از گونه‌های مختلف دریایی دارند.