در گفتگو با روزنامه دریایی «سرآمد» مطرح شد: اهتزاز پرچم ایران در قاره جنوبگان نیازمند حمایت مالی

​​​​​​​قاره جنوبگان، در واقع یکی از بزرگترین بیابان های کره زمین است که حتی از قاره اروپا بزرگتر و سردترین ناحیه زمین است. از طرف دیگر، اقیانوس ها هیچ گاه ثابت و بی حرکت نیستند و حتی در آرام ترین بخش های آن نیز آب دارای جریان و حرکت است؛ جریان‌های اقیانوسی حرکت آب از یک مکان به مکان دیگر است که توسط باد، اختلاف چگالی آب، کشند و گرانش تولید و هدایت می‌شوند. جریان‌های اقیانوسی شبیه بادهای موجود در جو هستند که مقادیر قابل توجهی گرما را از مناطق استوایی زمین به قطب‌ها منتقل می‌کنند و بنابراین، جریان های اقیانوسی و گردش جوی بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند. بادها، بارش، دما، طوفان‌ها، الگوهای آب و هوایی، تندبادها و غیره، همه و همه توسط جریان‌های اقیانوسی منظم می‌شوند. می توان گفت که کره‌ی زمین به خاطر جریان‌های اقیانوسی قابل سکونت است. شرایط کنونی حاکم بر قطب جنوب، یکی از مهم‌ترین عوامل استمرار جریان های دریایی و در نتیجه زیست پذیری کره زمین و تغذیه بسیاری از آبزیان در اقصی نقاط اقیانوس‌ها و دریاهای کره زمین می‌باشد. در فرصت گفت و گوی گروه دانش دریا- امید اسماعیلی با حسین فرجامی دکترای اقیانوس شناسی ماهواره ای و عضو هیئت علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی و مسئول مرکز ملی تحقیقات جنوبگان به اهمیت قاره جنوبگان برای کشور عزیزمان ایران پرداخته شد.

روزنامه دریایی سرآمد: به نگاه شما، اهمیت قاره جنوبگان برای ایران آینده چه مقدار است؟

فرجامی: اهمیت جنوبگان از لحاظ مختلفی چون سیاسی، اقتصادی و علمی قابل بررسی است. به لحاظ علمی، مباحثی چون گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی که می تواند بر قاره جنوبگان و آینده کشورها تأثیرگذار باشد در مرکز ما نیز در کانون توجه قرار دارد. از این منظر، جنوبگان در واقع منطقه ای است که قلب تپنده زمین محسوب می شود؛ یعنی، سیستم های جوی و اقیانوسی که وجود دارد در این منطقه به همدیگر می رسند و مرز خشکی در دریاهای اطراف جنوبگان وجود ندارد.  چرا که اقیانوس های هند، آرام و اطلس در این منطقه به هم می رسند و یک تبادل گرمایی صورت می گیرد، به طوری که از عرض های بالاتر، گرما جذب جریان های دریایی می شود و به این منطقه می رسد و تبادلات گرمایی صورت می گیرد و جریان ها به عرض های میانی کره زمین بر می گردند و از حیث دمایی، آسایش جهانی را ایجاد می‌کنند. اگر تعادل این سامانه ها به هم بخورد و اختلاف دمایی شدید رقم خواهد خورد و کنترل دمایی کره زمین نیز دچار اختلال خواهد شد. در حال حاضر جنوبگان فقط برای تحقیقات علمی و فعالیت های صلح آمیز می توان فعالیت داشت. البته از جنبه‌های زیادی نیز این قاره اهمیت ویژه ای دارد، چرا که با یک سرزمین بکر مواجه هستیم و به لحاظ پهناوری، قاره پنجم کره زمین محسوب می‌شود که از قاره اروپا بزرگتر است. چون ساکن بومی ندارد، بنابراین هر کشوری برای اهداف صلح آمیز می تواند در آن منطقه فعالیت داشته باشد، اما فعلاً براساس معاهده جنوبگان که در سال 1959 منعقد شده است، امکان استخراج و استفاده از منابع آن وجود ندارد و فقط برای تحقیقات علمی و فعالیت های صلح آمیز می‌توان در آن قاره فعالیت داشت. اما این پتانسیل وجود دارد که به بحث‌های دیرینه اقلیم‌شناسی، زیست‌شناسی، آب و هواشناسی، زمین‌شناسی، مطالعات اختر فیزیک،  انجام مطالعات عمیق در اعماق فضا به دلیل شرایط جوی و بدون مانع و غیره اقدام کرد. همچنین، می‌توان از این منطقه برای مطالعات بهبود وضعیت کره زمین و شرایط حاکم بر آن بهره برد که از علوم مختلفی چون شیمی، فیزیک، زیست و اخترفیزیک کمک گرفت.

روزنامه دریایی سرآمد: با توجه موارد برشمرده شما که بیشتر جنبه های اهمیت جهانی این قاره را نشان می دهد. با این حال، ایران هنوز در جنوبگان حضور ندارد که آیندگان ما برای تأخیر به ما خرده خواهند گرفت.

فرجامی: بله، درست است. گسترش مرزهای آبی یکی از خواسته های هر کشوری از جمله ایران است. ما اگر از سمت مَکُران بخواهیم به جنوبگان نگاهی بیندازیم، می‌توانیم یک قطاعی را در قطب جنوب داشته باشیم که به معنی گسترش مرزهای آبی ماست. این یکی از خلأهایی است که الان وجود دارد. درباره پرسش آیندگان باید گفت، همان طوری که ما به گذشتگان خود در زمانی سایر کشورها به دنبال جهانگشایی و کسب منابع برای پیشرفت بودند و آن‌ها غافل بودند، معترضیم و ایراد وارد می‌کنیم، آیندگان نیز همین موضع را در برابر ما خواهند داشت. با توجه به تغییرات اقلیمی که کره زمین متحمل آن می‌شود، امکان دارد در آینده قاره جنوبگان محل سکونت نه به معنای امروزی  بلکه با کمک تکنولوژی تبدیل شود و کشورهایی که در جنوبگان حضور دارند، بتوانند از منابع آن قاره استفاده کنند. همچنین با پیشرفت‌های که حاصل می‌شود، قاره جنوبگان یکی از محل‌های مناسب آزمایشگاهای مطالعات فضایی خواهد بود، بنابراین، برای بخش‌های مختلف اقتصادی، علمی و شاید هم فرهنگی هم لازم باشد که به فکر ایجاد منطقه مستقل خود در این قاره باشیم و بتوانیم حق بلامنازعه که برای تمامی کشورها وجود دارد، این حق را برای خود تثبیت نماییم و پایگاه و جایگاهی برای آیندگان خود داشته باشیم. بنابراین حضور در آن قاره برنامه‌‌ریزی برای آینده کشور محسوب می شود.

روزنامه دریایی سرآمد: با توجه به این‌که اکنون که براساس قوانین حاکم بر قاره جنوبگان، نمی‌توان از منابع آن بهره برد، علت رقابت شدید کشورهای روسیه، آمریکا و چین برای سهم خواهی بیشتر از قاره چیست؟

فرجامی: ریشه این علت شاید به وسیله متخصصان علوم انسانی، بهتر توضیح داده شود، اما اگر با دید کلی بخواهم بگویم یک خواسته ملی و اتحاد ملی در آن کشورها بوده است که به آن سمت کشیده شدند که توانستند با این حجم و وسعت زیاد به مطالعات و تحقیقات در آن قاره بپردازند. بالطبع هرچقدر مطالعات و تحقیقات بیشتر باشد، انتظارات اجتماعی هم بالاتر خواهد رفت و دست اندرکاران راحت‌تر خواهند توانست ضرورت حضور خود را در آن منطقه اثبات نمایند.

روزنامه دریایی سرآمد: برخی از همسایگان ایران مانند ترکیه در جنوبگان حضور دارند، علت عدم حضور ما به دلیل عدم درک اهمیت قاره جنوبگان در کشور ما بوده است؟ نگاه شما به عنوان مسئول مرکز ملی تحقیقات جنوبگان به این مسأله چیست؟

فرجامی: عوامل مختلفی می‌تواند علت عدم حضور محسوب شود و نمی‌توان تنها یک عامل را دلیل اصلی دانست. شاید تصمیمات مدیریتی و یا مسائلی که اکنون کشور مبتلا به آن است، باعث شده است که حضور در جنوبگان جزء مسأله اولویت دار کشور نباشد. ولی از جنبه اقیانوس شناسی، به دلیل اینکه دید ما از کره زمین یک سیستم یکپارچه است، بنابراین شناخت تمامی بخش های کره زمین جزء اولویت های ماست،  چرا که اگر بخواهیم یک مدل جهانی را توسعه بدهیم، بالطبع نیاز داریم کل کره زمین از جمله جنوبگان را بررسی کنیم و خلأ اطلاعاتی خودمان را پر کنیم. ولی اگر از دید مدیریتی بخواهیم بنگریم، باید گفت که هنوز اهمیت آن منطقه برای ما قابل درک نشده است و یا اینکه ما به عنوان متخصص موضوع نتوانستیم اهمیت جنوبگان را برای توسعه کشور درست و کامل توجیه کنیم. بیشتر مشکلاتی که جلوی روی ما قرار دارد به دلیل تصمیمات مدیریتی کلانی است که بتوانیم برنامه جامعی را برای حضور در جنوبگان تدارک ببنیم. هرچند ما تلاش های زیادی به عمل آوردیم و نامه ها و مکاتباتی زیادی با مسئولان مختلف کشور داشتیم تا بخش های متعدد کشور به اهمیت جنوبگان پی ببرند. همچنان این تلاش‌ها ادامه دارد، اما تا به حال به خاطر مشکلاتی همچون مشکلات بودجه ای که داشتیم، موفق نشدیم و امیدواریم مسئولان عزیز ما بتوانند با تصمیمات جدی خود ما را برای رسیدن به این هدف کمک کنند.

روزنامه دریایی سرآمد: شما در کلامتان به اولویت دوم یا سوم موضوع جاری در کشور اشاره داشتید، در حالی حتی اگر در اولویت دوم و یا سوم هم باشد، شاهد حرکت های حداقلی باید در این حوزه باشیم. در صورتی که ناآگاهی مسئولان تصمیم گیر و مشکلات تأمین اعتبار به نظر موضوع اثرگذارتری در عدم تحقق این مهم به نظر می‌رسند.

فرجامی: وقتی موضوع اهمیت مطرح می‌شود و با بخش های مختلف کشور صحبت می‌کنیم، همه اقرار می‌کنند که این موضوع نیاز و ضروری است و باید در جنوبگان پایگاه و فعالیت داشته باشیم ولی وقتی بحث اختصاص بودجه مطرح می‌شود ما هیچ گونه بازخوردی را شاهد نیستیم و یک حمایت حداقلی را هم نداریم که بتوانیم که فعالیت خود را در جنوبگان به صورت عملی و میدانی شروع کنیم. حتی پیشنهاد کردیم که اگر در حال حاضر امکان ایجاد پایگاه وجود ندارد، می‌توان محققین خود را از طریق کشورهای همسو مثل روسیه، چین و حتی آفریقای جنوبی برای مطالعات و کسب تجربه  به آن منطقه فرستاد و به موازات این کار، مقدمات ایجاد پایگاه در جنوبگان را دنبال کنیم. ولی تابه‌حال این مکاتبات به نتیجه‌ای نرسیده است و حتی خاطرم هست زمانی که دکتر ابطحی ـ رئیس سابق پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، حضور داشتند با یکی از مراکز تحقیقاتی روسیه این هماهنگی صورت گرفته بود که محققین ایرانی همانند محققین روسیه بتوانند از امکانات و تجهیزات آن‌ها استفاده نمایند و  از پایگاه‌های آن‌ها در جنوبگان برای  تحقیقات خود استفاده نمایند که متاسفانه در همین حد هم به نتیجه نرسیده است.

روزنامه دریایی سرآمد: این موضوع چرا به نتیجه‌ای نرسید؟ فرجامی: ریشه این ماجرا به مسائل مالی و بودجه ای بر می گردد.

روزنامه دریایی سرآمد: از کشورهای همسایه ایران، علاوه بر ترکیه چه کشورهای دیگری در جنوبگان حاضرند؟

فرجامی: کشور پاکستان در آنجا حضور دارد؛ کشورهای عربی در تلاشند که بتوانند حتی به صورت مشارکتی در جنوبگان حضور داشته باشند. کشور مسلمان مالزی نیز در جنوبگان حضور دارد. جالب است بدانیم که مالزی خود در آنجا پایگاهی ندارد، ولی محققان خود را به پایگاه کشورهای دیگر می فرستد و تحقیقات خود را به راحتی پیش می برند. ما متاسفانه منتظر معجزه هستیم تا بتوانیم در آنجا حضور داشته باشیم علیرغم اینکه پتانسیل بسیار زیادی در کشور وجود دارد. اگر بخواهیم به منابع انسانی که ارزشمندترین منابع هر کشوری است اشاره کنیم، ما دانشمندان بسیار زیادی داریم که در کشورهای مختلف در حال تحقیق در جنوبگان هستند، در حالی که این محققان در ایران بودند و فعالیت می کردند.  ما  اگر بتوانیم محققانی را که درباره جنوبگان تحقیق می کنند را دور هم جمع کنیم، شاید بتوانیم مسیر چندساله را سریع طی کنیم که این اقدام نیازمند یک همگرایی قوی و تصمیم اساسی برای اختصاص بودجه در این رابطه است. در این صورت می توان عقب ماندگی کشور را در زمینه جنوبگان را جبران کرد. همین الان اگر اعلام کنند حمایت مالی خوبی در زمینه تحقیقات جنوبگان وجود دارد، می توان دانشگاه ها ـ همین دانشجویان دکتری وکارشناسی ارشد ـ را دور هم جمع کرد و فعالیت خیلی خوبی را شروع کرد.

روزنامه دریایی سرآمد: می دانیم به دلیل اهمیت بالای قاره جنوبگان، کشورهایی مانند آمریکا، روسیه و چین چند دهه است که در جنوبگان حضور دارد. حتی در اخبار آمده است که کشور چین با اختصاص چند میلیارد دلار در پی ساخت کشتی های یخ شکن ویژه جنوبگان است. از طرف دیگر ما شاهد هستیم که برخی ایرانی ها در قطب شمال و جنوب برای موضوعاتی غیر از تحقیق حضور دارند.

فرجامی: بیشتر آن‌ها به صورت توریستی و جهانگردی در جنوبگان حضور پیدا می کنند. ولی موضوعی که از سمت ما مطرح است، حضور رسمی و برای انجام امور تحقیقاتی است که باید در جنوبگان حضور داشت. وگرنه گردشگران ایرانی سالانه از قطب جنوب دیدن می کنند و همچنین محققان ایرانی الاصل از سوی کشورهای دیگر به قطب جنوب فرستاده می شوند و نتیجه تحقیقات آنها نیز به نام کشورهای حامی منتشر می شود.

روزنامه دریایی سرآمد: با توجه به سبقه پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی و تلاش های انجام شده، به نظر می رسد این پژوهشگاه می تواند منافع کشور را در جنوبگان پیگیری کند و رسمیت ببخشد. موضوعی دیگری که کمک کند تا منافع کشور در جنوبگان تأمین گردد و مایل باشید می توانید مطرح کنید.

فرجامی: از شما ممنونم که به این بحث مهم می پردازید، هرچند در کشور هنوز این موضوع جا نیفتاده است. ما براساس رسالتی که در پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی داریم، بدون هیچ چشم داشتی تحقیقات خود را از طریق اطلاعات سایر کشورها  و با استفاده از مدل سازی عددی و اطلاعات ماهواره ای انجام می دهیم، اما این کفایت نمی کند و نمی تواند اثباتی بر ادعای ما در جنوبگان باشد. ما اقداماتی به شکل قدم های کوچک در این زمینه بر می داریم و امیدوار هستیم که حمایت مقامات را داشته باشیم که تعیین کننده ترین بخش، حمایت مالی است. اگر این حمایت رقم بخورد ما خواهیم توانست به اقدامات خود سرعت ببخشیم و بتوانیم عقب ماندگی کشور در زمینه جنوبگان را جبران کنیم. امیدواریم در آینده نزدیک رسالت ملی و علمی کشور درباره جنوبگان را بتوانیم کامل کنیم و شاهد اهتزاز پرچم کشور در قاره جنوبگان باشیم.