تشریح عملکرد پژوهشگاه در گفتگوی دکتر توکلی با ایرنا
رئیس پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی در گفت‌وگو با ایرنا مطرح کرد؛
فقدان یک سازمان فرابخشی در توسعه دریامحور و سه چالش عمده حوزه اقیانوس‌شناسی
تهران- ایرنا- رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم‌جوی خلأ اساسی در حوزه توسعه دریامحور را نبودن یک سازمان فرابخشی اقیانوسی و دریایی دانست و از گردشگری دریایی، میراث زیر آب و میراث ناملموس به عنوان سه حوزه مغفول مانده این حوزه در اقیانوس‌شناسی نام برد.
گروه علمی ایرنا- پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم‌جوی، نهادی علمی زیر نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است که با انجام فعالیت‌های پژوهشی، آموزشی، توسعه فناوری، سیاست پژوهی و خدمات رسانی علمی به نیازهای ملی و بین‌المللی در عرصه اقیانوس‌شناسی و علوم جوی پاسخ می‌دهد.
این پژوهشگاه در درون خود سه پژوهشکده علوم اقیانوسی، پژوهشکده مهندسی و فناوری دریا و پژوهشکده علوم جوی دارد و در کنار آن دارای چند مرکز پژوهشی، ایستگاه‌های پژوهشی در سواحل جنوبی و شمالی کشور، آزمایشگاه‌های مرکزی و همچنین تنها شناور تحقیقاتی دریایی به نام «کاوشگر خلیج فارس» است.
این پژوهشگاه نماینده چندین نهاد بین المللی نظیر کمیته بین دول اقیانوسی یونسکو، شبکه علم و فناوری اقیانوس‌شناسی کشورهای اسلامی، کمیته منطقه‌ای اقیانوس هند مرکزی، کمیته بین‌المللی تبادل داده‌ها و اطلاعات اقیانوسی، سامانه هشدار و کاهش اثرات سونامی منطقه اقیانوس هند، کمیته علمی تحقیقات جنوبگان، مرکز منطقه‌ای آموزشی پژوهشی اقیانوس‌شناسی غرب آسیا، شبکه داده‌ها و اطلاعات اقیانوسی منطقه اقیانوس هند مرکزی، سامانه مشاهدات اقیانوسی جهانی در اقیانوس هند، کمیسیون بین دولتی اقیانوس‌شناسی یونسکو، شبکه جهانی پایش آب‌سنگ‌های مرجانی و سامانه اطلاعات جغرافیای زیستی اقیانوسی است که در این راستا به وظایف ملی و بین المللی خود می‌پردازد.
عمده فعالیت‌های تحقیقاتی پژوهشگاه شامل پایش نواحی ساحلی و فراساحلی دریاهای ایران (خلیج فارس، دریای عمان، اقیانوس هند و دریای خزر)، توفان‌های حاره‌ای، تغییر اقلیم، جریان‌های شکافنده، کم اکسیژنی دریاها، تغییرات تراز آب و سونامی؛ مطالعه زیستگاه‌های حساس ساحلی (مانگروها، مرجان‌ها، علفزارها)؛ آلودگی دریا (میکروپلاستیک‌ها، اسیدی شدن اقیانوس‌ها، آلودگی نفتی)، جنوبگان و مطالعه کلی دریاهای ایران (دریای کاسپین، عمان و خلیج همیشه فارس) است که اکنون مسئولیت آن بر عهده مرتضی توکلی است.
توکلی در مشروح گفت‌وگوی خود با ایرنا به اختصار درباره اقیانوس‌شناسی گفت: اقیانوس‌ها بیش از ۷۰ درصد از زمین را پوشانده و حدود ۵۰ درصد از اکسیژن آن را تولید می‌کنند. از طرفی ارتباط تنگاتنگی میان اقیانوس، حیات و معیشت بشر وجود دارد و در واقع اکوسیستم‌های اقیانوسی تنظیم‌کننده‌های طبیعی اقلیم و میزبان بخش بزرگی از حیات و تنوع زیستی بر روی زمین و منبع اصلی غذا برای بیش از ۲ میلیارد نفر در سراسر جهان است.وی افزود: علاوه بر این، بیش از سه میلیارد نفر برای امرار معاش به تنوع زیستی دریایی و ساحلی وابسته‌اند که این می‌تواند تغییر اقلیم، کاهش کیفیت آب، کاهش مستقیم زیست توده و تنوع زیستی در اقیانوس را در پی داشته باشد که آمار و ارقام نشان می‌دهد، بیش از آن چیزی که قابل تجدید شدن باشد به آن آسیب رسانده‌ایم.
رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی درباره سهم اقیانوس و دریا در معادلات جهانی گفت: بهره‌برداری از اقیانوس‌ها و دریاها به لحاظ حمل و نقل، تجارت، تامین منابع غذایی و دارویی، منابع معدنی، تامین آب شرب، گردشگری و امنیت ملی دارای اهمیت بسیار ویژه‌ای در جهان امروز است. بنابراین توجه به اهمیت اقیانوس‌ها، دریاها و دریاچه‌ها در اقتصاد، عمری نزدیک به سه دهه دارد.
توکلی ادامه داد: کشورهایی که توسعه پایدار سواحل را در راس سیاست‌های خود قرار داده‌اند، توانسته‌اند رشد اقتصادی بالایی را در این مناطق تجربه کنند از طرفی اقتصاد مناطق ساحلی یکی از مهمترین ابزارهایی است که امکان مقایسه و بررسی روند توسعه را ممکن می‌سازد. به همین دلیل در بسیاری از کشورها از معیارهای اقتصادی به عنوان برآورد اهمیت منابع طبیعی در اقتصاد ملی کشور استفاده می‌شود.
وی، تحقیق و توسعه برای تقویت نوآوری، پیشرفت علم و فناوری، حل چالش‌های اجتماعی، محرک رشد اقتصادی و آمادگی برای آینده را ضروری دانست و گفت: با سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، کشورها می‌توانند خود را در خط مقدم پیشرفت قرار دهند و در ایجاد جهانی بهتر و پایدارتر مشارکت کنند. با توجه به اهمیت دریا و دارا بودن نزدیک به ۵۸۰۰ کیلومتر مرز آبی در کشور و حجم عمده تجارت کشور که از مسیر دریا انجام می‌شود و همچنین امنیت سرزمینی و غذایی کشور از دریا، ضرورت شناخت این منابع خدادادی فرصت‌ساز از طریق تحقیق و توسعه عیان است.
به گفته رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، ماهیت فعالیت‌های دریایی به تحقیق و عملیات اندازه‌گیری شاخصه‌های مختلف در دریا نیاز دارد که این خود امری بسیار پرهزینه است. با توجه به رسالت پژوهشگاه مبنی بر انجام تحقیقات دریایی در دریاهای جنوب و شمال کشور، انجام برنامه‌هایی در قلمرو پژوهشی، فناوری، آموزشی، ترویج علوم دریایی، سیاست پژوهشی و خدمات علمی به نیازهای ملی و بین‌المللی در عرصه اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، پاسخ می‌دهد. توکلی در بخش دیگری از اظهارات خود، اصلی‌ترین موضوع در بحث اقیانوس را در حوزه خلیج فارس عنوان کرد که عمده توجه رسانه‌ای و اقتصادی دنیا را به دلیل موقعیت ژئوپولیتیکی، فرهنگی و اقتصادی به خود معطوف کرده است.
وی خلیج فارس را سومین خلیج بزرگ جهان پس از خلیج مکزیک و خلیج هادسون در کانادا عنوان کرد و گفت که تنگه هرمز مهمترین گذرگاه ورود و خروج نفت به جهان و یکی از مهمترین راه‌های عبور کالاهای غیر نفتی از جنوب شرق آسیا به خاورمیانه و همچنین یکی از استراتژیک‌ترین مناطق دنیا است. خلیج فارس و دریای عمان نیز یکی از مهمترین مراکز استراتژیک و تجاری ایران به شمار می‌روند که از گونه‌های مختلف زیستی گرفته تا منابع نفتی و گازی را داراست.
رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی علوم جوی این را هم گفت که حوضه خلیج فارس نزدیک به ۹۰ درصد آب شیرین‌کن‌های دنیا را دارد و در سال ۱۴۰۱ حدود ۸۵۰ آب‌شیرین‌کن وجود داشته است که در این میان حدود ۲۵ مورد با ظرفیت بیش از ۱۰۰ هزار متر مکعب در شبانه‌روز آب شیرین می‌کردند. این آب شیرین حاصل مصرف سوخت کربن و گاز بوده و در مقایسه با کشورهای قطر، بحرین، امارات، عمان، عربستان و کویت، سهم ایران از آب‌شیرین‌کن‌ها ناچیز است.۹۰ درصد مخازن نفت و ۴۲ درصد مخازن گاز دنیا در حوضه خلیج فارس است
توکلی همچنین شوری آب خلیج فارس را بالاتر از سطح جهانی عنوان کرد و اظهار داشت: عمده مخازن نفت و گاز دنیا در این حوزه واقع شده که به همان میزان هم تردد کشتی‌ها برای انتقال انرژی در بالاترین سطح ممکن در حوزه انتقال انرژی در خاورمیانه است و در حوزه انتقال کالاهای مصرفی هم بیشترین تردد کشتی‌ها در جنوب شرق آسیا و بنادر چین واقع شده است.وی این را هم اضافه کرد که درصد بالایی از پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها در سواحل خلیج فارس واقع شده است که در این خصوص با معضلات مختلفی در حوزه خلیج فارس نظیر تغییرات اقلیمی و آلودگی روبه‌رو هستیم که این تغییرات بر خلیج فارس و اقیانوس‌ها تاثیر گذاشته و باعث افزایش درجه حرارت آب و کاهش اکسیژن و تغییر یا مهاجرت گونه‌های زیستی شده است.
خلأ نبود یک سازمان فرابخشی اقیانوسی و دریایی
رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی علوم جوی در ادامه به موضوع توسعه دریامحور پرداخت و گفت: در چند سال اخیر موضوع توسعه دریامحور و اقتصاد دریا مورد توجه دولت‌ها به ویژه دولت چهاردهم قرار گرفته است که پایه مبحث فرابخشی به شمار می‌رود و برای اجرای بخش‌های آن، دستگاه‌های مختلفی مشغول هستند. آنچه به عنوان خلأ اساسی در این حوزه می‌توان مطرح کرد، نبود یک سازمان فرابخشی اقیانوسی و دریایی است که می‌تواند به یکپارچه‌سازی سیاست‌گذاری‌ها، جلوگیری از دوباره کاری‌ها و هدف‌گذاری مشترک بر اساس برنامه، کمک کند.
توکلی با توضیحات بیشتری در این زمینه گفت: مقام معظم رهبری تأکید دارند که بخش اقتصاد دریامحور، دو برابر ظرفیت اقتصاد خشکی بوده و بدیهی است هزینه حمل‌ونقل در دریا نسبت به خشکی بسیار ارزان‌تر است. کِشت دریایی و خوراک‌های دریایی می‌تواند امنیت غذایی ما را تأمین و در بحث انرژی به کشور کمک کند و همچنین در موضوع پزشکی و فرآورده‌های دارویی و گردشگری، در اقتصاد کشور تاثیرگذار باشد. بنابراین یک سازمان فرابخشی نیاز است تا این موضوعات را در قالب یک برنامه مشترک و هماهنگ پیگیری و عملیاتی و برای سازمان‌های ذیربط وظایف آن‌ها را تعیین و تبیین کند که بدون شک تا این وفاق نظر و وفاق سازمانی حاصل نشود، نمی‌توان انتظار چندانی از توسعه دریامحور و اقتصاد دریاپایه را داشت.
رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی معتقد است که نگاه توسعه دریامحور بر این است که ایران از یک ظرفیت بسیار عظیم منابع و موهبت خدادادی برخوردار است که باید از این ظرفیت استفاده شود. چرا باید سواحل ما جزو فقیرترین سواحل باشد و نباید مثل سایر کشورها از ظرفیت ساحلی استفاده کنیم. ما باید سیاست‌های توسعه‌ای را به سمت سیاست توسعه دریامحور هدایت کنیم و نگاه ما به حوزه توسعه دریامحور استراتژیک و راهبردی است.توکلی از دیگر عرصه‌های فعالیت پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی را دیپلماسی علمی عنوان کرد و گفت: بسیاری از کشورها مانند چین، ایالات متحده، هند و نروژ که از منابع زیرین دریاها استفاده می‌کنند توانسته‌اند برای کشورشان امتیازات و ثروت خوبی کسب کنند اما ما نتوانستیم از ذخایر زیر دریایی استفاده کنیم.
ایران از یک ظرفیت بسیار عظیم منابع و موهبت خدادادی برخوردار است که باید از این ظرفیت استفاده شود. چرا باید سواحل ما جزو فقیرترین سواحل باشد و نباید مثل سایر کشورها از ظرفیت ساحلی استفاده کنیم. ما باید سیاست‌های توسعه‌ای را به سمت سیاست توسعه دریامحور هدایت کنیم و نگاه ما به حوزه توسعه دریامحور استراتژیک و راهبردی است.سهم ناچیز ایران در گردشگری دریایی
وی گردشگری دریایی را از دیگر موضوعات مورد تحقیق این پژوهشگاه برشمرد و گفت: سهم ایران در این زمینه ناچیز بوده حال آنکه این موضوع مهم نیز می‌تواند در اقتصاد کشور سهم قابل توجهی داشته باشد. با توجه به داشتن مرز دریایی و جزایر که برخی از آن‌ها نیز جزو دارایی‌های ژئوپلیتیکی کشور محسوب می‌شود، اهمیت ملی گردشگری دریایی را می‌توان برجسته و نمایان کرد.رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، اقیانوس‌شناسی را علم صلح دانست و گفت: در حوزه اقیانوس‌شناسی با کشورهای حاشیه اقیانوس هند از ارتباطات بسیار خوبی برخورداریم و اکنون نایب رئیس کمیسیون اقیانوس هند هستیم و تعامل ویژه‌ای با کشورهای همسایه مانند پاکستان و عمان نیز داریم که تبادل نظر علمی ما را با همدیگر نزدیک‌تر می‌کند.
کاوشگر خلیج فارس، ظرفیتی مهم در امنیت دریایی
توکلی در بخش دیگری به چهار ایستگاه تحقیقاتی این پژوهشگاه در بندرعباس، بوشهر، نوشهر و چابهار اشاره کرد و گفت: در این ایستگاه‌ها توسط افراد متخصص و با استفاده از تجهیزات آزمایشگاهی فعالیت‌های علمی، پژوهشی و آزمایشگاهی در حوزه‌های علوم دریایی و اقیانوسی انجام می‌شود.
وی با اشاره به اینکه همچنین پژوهشگاه دارای چهار مرکز ملی پیش‌بینی و هشدار مخاطرات دریایی، مرکز ملی داده‌های دریایی و اقیانوسی، مرکز ملی تحقیقات جنوبگان و مرکز اقیانوس‌شناسی غرب آسیا است که فعالیت‌های تحقیقاتی و پژوهشی انجام می‌دهند، ادامه داد: علاوه بر این پژوهشگاه دارای «کاوشگر دریایی خلیج فارس» اولین شناور تحقیقاتی کشور است که در زمینه‌های علوم دریایی و اقیانوسی فعالیت تحقیقاتی و میدانی انجام می‌دهد.
رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی یادآور شد: عمده‌ترین کار این کاوشگر بومی، پایش خلیج فارس بر اساس ۶۱ شاخص زیستی، شیمیایی، زمین‌شناسی و هیدرولوژی است. این کشتی در مدت پنج سال، گشت‌های دریایی کاملی با موفقیت به انجام رسانده که این نقطه قوت خوبی است و ما این ظرفیت را ایجاد کردیم و مصونیت اطلاعاتی مرتبط با حوزه امنیت دریایی هم برقرار شد.توکلی افزود: کاوشگر خلیج فارس یکی از بهترین کاوشگرها و مجهز به چهار آزمایشگاه شیمی، زیست، فیزیک و زمین‌شناسی دریا و واحد آب‌شیرین‌کن است و تاکنون در ۹ گشت تحقیقاتی توسط متخصصان پژوهشگاه به مطالعه و کاوش در خلیج فارس و دریای عمان پرداخته که می‌تواند در جهت شناسایی سواحل مکران به عنوان سواحل ناشناخته کشور نقش بسزایی ایفا کند. ما تلاش می‌کنیم نقش حاکمیتی پژوهشگاه را با کمک کشتی تقویت کنیم.
اهمیت حضور ایران در جنوبگان
وی در ادامه به اهمیت حضور ایران در جنوبگان اشاره کرد و گفت: پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم‌جوی به عنوان کانون اصلی مطالعات جنوبگان، حوزه‌هایی را که می‌تواند برای کشور مهم و دستاورد داشته و همچنین نقش فزاینده‌ای را با توجه به ظرفیت‌های علمی خود در این زمینه داشته باشد، معرفی می‌کند. ارزش واقعی جنوبگان برای بشریت را باید در اکتشافات علمی زیر سطح یخی این قاره جست‌وجو کرد. در حالی که قطب جنوب به خاطر داشتن منابع معدنی و ذخایر نفتی به تدریج در مرکز توجه جهانیان قرار گرفته است، تغییرات آب‌وهوایی در این قاره علاوه بر گرم شدن جهانی دریاها و جو اطراف آن که باعث تسریع در ذوب یخها و بالا آمدن سطح دریاها شده، موجب افزایش جذب دی اکسیدکربن توسط اقیانوس جنوبی و به خطر انداختن بقای حیات دریایی در منطقه چرخه غذایی جانوران می‌شود. بنابراین، کشف اسرار جنوبگان اکنون بیش از قبل حیاتی است.
رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی اضافه کرد: اکنون بیش از ۷۰ پایگاه متعلق به ۳۱ کشور در قاره جنوبگان مشغول به تحقیقات علمی صلح‌آمیز هستند و در این میان محققان ایرانی نیز باید سریع‌تر به پژوهش در قطب جنوب بپردازند و ما باید بتوانیم سال‌های آینده در جنوبگان حضور یابیم زیرا که در این زمینه فعالیت‌های زیادی انجام شده است.
توکلی گفت: برای اولین بار وارد باشگاه ۱۴ کشور توانمند در عرصه تحقیقات در آب های عمیق شدیم که در کمتر از یک سال بیش از عمق ۲ هزار و ۱۲۶ متر در دریای عمان رسوب برداشتیم و در شناخت ذخایر معدنی و زیستی برای آینده نقش راهبردی دارد. همچنین اطلس خلیج فارس و دریای عمان را تهیه کردیم که حدود ۱۶۰ نقشه دارد. در هفته پژوهش سال ۱۴۰۳ نیز از اطلس اقیانوس‌شناسی ساحلی دریای خزر رونمایی شد. همچنین در حوزه سواد اقیانوسی با جامعه دانش‌آموزی ارتباط بسیار نزدیکی در سواحل داریم.
رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی اضافه کرد: اکنون بیش از ۷۰ پایگاه متعلق به ۳۱ کشور در قاره جنوبگان مشغول به تحقیقات علمی صلح‌آمیز هستند و در این میان محققان ایرانی نیز باید سریع‌تر به پژوهش در قطب جنوب بپردازند و ما باید بتوانیم سال‌های آینده در جنوبگان حضور یابیم زیرا که در این زمینه فعالیت‌های زیادی انجام شده است.وی راه اندازی نخستین مرکز رشد در ایستگاه نوشهر را از دیگر اقدامات این پژوهشگاه برشمرد و گفت: حدود ۵ میلیارد رکورد داده‌های دریایی و اقیانوسی در پژوهشگاه موجود است که این به یک مجموعه‌ای نیاز دارد تا بتوان فرآوری کرد و به همین منظور آزمایشگاه هوش مصنوعی اقیانوسی در پژوهشگاه راه‌اندازی شده است. همچنین برای نخستین بار اکتشاف هیدرات‌های گازی در اعماق دریای عمان انجام شد که کاری منحصر به فرد و ممتاز است.
طراحی نرم‌افزار آموزشی برای اقیانوس‌شناسی
رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی اعلام کرد که در راستای حمایت از حفاظت از منابع طبیعی، سواد اقیانوسی و آموزش برای توسعه پایدار، و همچنین برای آموزش نسلی آگاه و حافظ محیط زیست دریایی، دارای دانش، نگرش، انگیزه، تعهد و مهارت‌های لازم، پژوهشگاه و مرکز منطقه‌ای اقیانوس شناسی غرب آسیا با همکاری دفتر یونسکو در تهران، طراحی یک اپلیکیشن آموزشی برای ارائه آموزش در مورد علوم دریایی و اقیانوس را به انجام رسانده که در حال نهایی شدن است.
توکلی یادآور شد: این نرم‌افزار مخصوص تلفن‌های همراه با سیستم اندروید و iOS است که در آن اطلاعاتی به ۳ زبان فارسی، انگلیسی و عربی در مورد محیط زیست دریایی، اقیانوس‌شناسی و زمینه‌های مختلف آن از جمله زیست‌شناسی دریایی، زمین‌شناسی دریایی، اقیانوس‌شناسی فیزیکی، اقیانوس‌شناسی شیمیایی، آلودگی دریا، زیستمندان دریا، انرژی‌های تجدیدپذیر، تغییرات آب و هوایی، روابط بین انسان و دریا ارائه خواهد شد. این نرم‌افزار به گونه‌ای طراحی شده که دانش‌آموزان دبیرستانی بتوانند از آن استفاده کنند.
سه چالش عمده در حوزه اقیانوس‌شناسی
وی درباره چالش‌های موجود در حوزه اقیانوس‌شناسی گفت: یکی از حوزه‌های مغفول مانده در حوزه دریا، گردشگری دریایی است، همچنین در حوزه میراث زیر آب و میراث ناملموس هم این چالش وجود دارد. در حوزه میراث زیر آب بعضی از کشورهای حاشیه خلیج فارس تلاش دارند تا تاریخ سازی کنند. به عنوان نمونه در جزایر ابوموسی ظرفیت‌هایی وجود دارد که ما با شناسایی نشانه‌های تمدنی خود اثبات می‌کنیم که مناطق جزو ذات سرزمینی ایران است.
رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی خاطرنشان کرد: عمده مسائل حوزه دریاشناسی و اقیانوسی در ایران، بی توجهی به ظرفیت های فرامرزی دریاهاست که اکنون پرداختن به این مسائل در زمینه‌های انرژی، اقتصادی، راهبری، گردشگری، معادن و ذخایر، میراث زیرآبی در اولویت برنامه‌های این پژوهشگاه قرار دارد.