سرنخ‌هایی از منشأ ذرات معلق در خلیج فارس؛ پیوند طبیعت، انسان و تغییر اقلیم
روابط عمومی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی - نتایج یک مطالعه علمی جدید که توسط محققان این پژوهشگاه انجام شده است، نشان می‌دهد که می‌توان با بررسی نسبت‌های ساده عناصر شیمیایی، منابع تولید ذرات معلق در خلیج فارس را شناسایی کرد.
آب‌های خلیج فارس به دلیل عمق کم و محصور بودن در بیابان های خشک و نیمه خشک سرشار از ذرات معلق‌اند؛ موادی که بخشی از طبیعت می‌آیند و بخشی ناشی از فعالیت های انسانی است. گرد و غبار بیابان‌ها، رسوبات بستر دریا و بقایای جلبک‌های ریز از مهم‌ترین منابع طبیعی‌اند. در کنار آن‌ها، فعالیت‌های اکتشاف و استخراج سوخت های فسیلی، حمل و نقل دریایی، فاضلاب‌های شهری و پساب های صنعتی هم سهم بزرگی دارند. بنابراین ترکیب و مقدار این ذرات ثابت نیست و بسته به فصل، شرایط جوی و نزدیکی به منشا این ذرات تغییر می‌کند.
پژوهشی تازه در پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی نشان داد که می‌توان با بررسی نسبت‌های ساده عناصر شیمیایی ردّ پای منابع این ذرات را پیدا کرد. نمونه‌برداری‌های انجام‌شده در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ نشان داد که در زمستان، بخش بزرگی از مواد معلق از شکوفایی جلبک‌های ریز به‌ویژه دیاتوم‌ها می‌آید. در مقابل، در برخی فصول ارتباط مشخصی بین ترکیب ذرات و ورود ریزگردها توسط بادهای غالب به ویژه از نواحی غربی و جنوبی وجود دارد. این ذرات نه‌تنها آب را کدر می‌کنند، بلکه به عنوان حامل آلاینده‌ها و فلزات سنگین می‌توانند وارد زنجیره غذایی شوند. نتایج همچنین آشکار کرده که فلزاتی مثل سرب، مس، روی، و نیکل بیشتر منشأ انسانی دارند و در نزدیکی مناطق شهری و صنعتی از جمله کنگان و خارک غلظتشان به‌مراتب بالاتر است. این روند تایید کننده الگوی مطالعات قبلی در مورد رسوبات محلی و همچنین آبسنگهای مرجانی است و زنگ خطری برای سلامت اکوسیستم و شیلات این نواحی منطقه محسوب می‌شود.
افزایش ورود ذرات معلق از طریق ریزگردها تحت تاثیر تغییرات اقلیمی نکته مهم دیگری هم دارد: این ذرات اغلب سرشار از ترکیبات مغذی مانند نیتروژن و فسفر هستند. چنین ورودی ناگهانی می‌تواند شرایط را برای شکوفایی جلبکی گونه‌های مضر پلانکتونی فراهم کند. این شکوفایی‌ها تعادل طبیعی جوامع فیتوپلانکتونی را بر هم می‌زنند، تنوع زیستی را کاهش می‌دهند و در بسیاری موارد با تولید سم یا مصرف شدید اکسیژن، کل اکوسیستم را تحت فشار قرار می‌دهند. در نتیجه، موجودات بالادست زنجیره غذایی از جمله ماهیان تحت تأثیر قرار گرفته و زیان‌های جدی به صنعت صیادی وارد می‌شود.
از سوی دیگر، خلیج فارس به دلیل گرما و شوری بالا اکوسیستمی شکننده دارد و ذرات معلق فشار مضاعفی بر آن وارد می‌کنند. افزایش کدورت آب باعث کاهش نفوذ نور به آبسنگهای مرجانی می‌شود و روند فتوسنتز جلبک‌های همزیست در مرجان‌ها مختل خواهد شد؛ پدیده‌ای که به تضعیف و سفیدشدگی مرجان‌ها منجر می‌شود. این آسیب‌ها نه‌تنها تنوع زیستی دریایی را تهدید می‌کنند، بلکه صنعت گردشگری دریایی و غواصی را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهند؛ صنایعی که وابسته به شفافیت آب و سلامت صخره‌های مرجانی هستند.
بنابراین، افزایش ذرات معلق و ریزگردهای اتمسفری تنها یک مسئله زیست‌محیطی محدود نیست، بلکه تهدیدی چندبعدی برای سلامت مرجان‌ها، پایداری زنجیره غذایی، امنیت معیشتی جوامع ساحلی و آینده گردشگری دریایی است. اهمیت این مطالعه در آن است که با روشن کردن منشأ و پیامدهای ذرات معلق، به سیاست‌گذاران و پژوهشگران کمک می‌کند چشم‌اندازی روشن‌تر برای مدیریت منابع دریایی و مقابله با آثار تغییر اقلیم در خلیج فارس داشته باشند.
این یافته‌ها در مجله Deep-Sea Research Part II منتشر شده است.
https://doi.org/10.1016/j.dsr2.2025.105505
